9. สุขุมาลสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม สุขุมาโลติ นิทฺทุกฺโขฯ ปรมสุขุมาโลติ ปรมนิทฺทุกฺโขฯ อจฺจนฺตสุขุมาโลติ สตตนิทฺทุกฺโขฯ อิมํ ภควา กปิลปุเร นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย นิทฺทุกฺขภาวํ คเหตฺวา อาห, จริยกาเล ปน เตน อนุภูตทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถีติฯ เอกตฺถาติ เอกิสฺสา โปกฺขรณิยาฯ อุปฺปลํ วปฺปตีติ อุปฺปลํ โรเปติฯ สา นีลุปฺปลวนสญฺฉนฺนา โหติฯ ปทุมนฺติ ปณฺฑรปทุมํฯ ปุณฺฑรีกนฺติ รตฺตปทุมํฯ เอวํ อิตราปิ ทฺเว ปทุมปุณฺฑรีกวเนหิ สญฺฉนฺนา โหนฺติฯ โพธิสตฺตสฺส กิร สตฺตฏฺฐวสฺสิกกาเล ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘ตรุณทารกา กตรกีฬิกํ ปิยายนฺตี’’ติ? อุทกกีฬิกํ เทวาติฯ ตโต ราชา กุทฺทาลกมฺมการเก สนฺนิปาเตตฺวา โปกฺขรณิฏฺฐานานิ คณฺหาเปสิฯ อถ สกฺโก เทวราชา อาวชฺเชนฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา – ‘‘น ยุตฺโต มหาสตฺตสฺส มานุสกปริโภโค, ทิพฺพปริโภโค ยุตฺโต’’ติ วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘คจฺฉ, ตาต, มหาสตฺตสฺส กีฬาภูมิยํ โปกฺขรณิโย มาเปหี’’ติ อาหฯ กีทิสา โหนฺตุ , เทวาติ? อปคตกลลกทฺทมา โหนฺตุ วิปฺปกิณฺณมณิมุตฺตปวาฬิกา สตฺตรตนมยปาการปริกฺขิตฺตา ปวาฬมยอุณฺหีเสหิ มณิมยโสปานพาหุเกหิ สุวณฺณรชตมณิมยผลเกหิ โสปาเนหิ สมนฺนาคตาฯ สุวณฺณรชตมณิปวาฬมยา เจตฺถ นาวา โหนฺตุ, สุวณฺณนาวาย รชตปลฺลงฺโก โหตุ, รชตนาวาย สุวณฺณปลฺลงฺโก, มณินาวาย ปวาฬปลฺลงฺโก, ปวาฬนาวาย มณิปลฺลงฺโก, สุวณฺณรชตมณิปวาฬมยาว อุทกเสจนนาฬิกา โหนฺตุ, ปญฺจวณฺเณหิ จ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนา โหนฺตูติฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต สกฺกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา รตฺติภาเค โอตริตฺวา รญฺโญ คาหาปิตโปกฺขรณิฏฺฐาเนสุเยว เตเนว นิยาเมน โปกฺขรณิโย มาเปสิฯ

นนุ เจตา อปคตกลลกทฺทมา, กถเมตฺถ ปทุมานิ ปุปฺผิํสูติ? โส กิร ตาสุ โปกฺขรณีสุ ตตฺถ ตตฺถ สุวณฺณรชตมณิปวาฬมยา ขุทฺทกนาวาโย มาเปตฺวา ‘‘เอตา กลลกทฺทมปูริตา จ โหนฺตุ, ปญฺจวณฺณานิ เจตฺถ ปทุมานิ ปุปฺผนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ เอวํ ปญฺจวณฺณานิ ปทุมานิ ปุปฺผิํสุ, เรณุวฏฺฏิโย อุคฺคนฺตฺวา อุทกปิฏฺฐํ อชฺโฌตฺถริตฺวา วิจรนฺติฯ ปญฺจวิธา ภมรคณา อุปกูชนฺตา วิจรนฺติฯ เอวํ ตา มาเปตฺวา วิสฺสกมฺโม เทวปุรเมว คโตฯ ตโต วิภาตาย รตฺติยา มหาชโน ทิสฺวา ‘‘มหาปุริสฺสสฺส มาปิตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา มหาชนปริวาโร คนฺตฺวา โปกฺขรณิโย ทิสฺวา ‘‘มม ปุตฺตสฺส ปุญฺญิทฺธิยา เทวตาหิ มาปิตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตมโน อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มหาปุริโส อุทกกีฬิกํ อคมาสิฯ

ยาวเทว มมตฺถายาติ เอตฺถ ยาวเทวาติ ปโยชนาวธินิยามวจนํ, ยาว มเมว อตฺถาย, นตฺเถตฺถ อญฺญํ การณนฺติ อตฺโถฯ น โข ปนสฺสาหนฺติ น โข ปนสฺส อหํฯ อกาสิกํ จนฺทนนฺติ อสณฺหํ จนฺทนํฯ กาสิกํ, ภิกฺขเว, สุ เม ตํ เวฐนนฺติ, ภิกฺขเว, เวฐนมฺปิ เม กาสิกํ โหติฯ เอตฺถ หิ สุอิติ จ ตนฺติ จ นิปาตมตฺตํ, เมติ สามิวจนํฯ เวฐนมฺปิ เม สณฺหเมว โหตีติ ทสฺเสติฯ กาสิกา กญฺจุกาติ ปารุปนกญฺจุโกปิ สณฺหกญฺจุโกวฯ เสตจฺฉตฺตํ ธารียตีติ มานุสกเสตจฺฉตฺตมฺปิ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตมฺปิ อุปริธาริตเมว โหติฯ

มา นํ ผุสิ สีตํ วาติ มา เอตํ โพธิสตฺตํ สีตํ วา อุณฺหาทีสุ วา อญฺญตรํ ผุสตูติ อตฺโถฯ

ตโย ปาสาทา อเหสุนฺติ โพธิสตฺเต กิร โสฬสวสฺสุทฺเทสิเก ชาเต สุทฺโธทนมหาราชา ‘‘ปุตฺตสฺส วสนกปาสาเท กาเรสฺสามี’’ติ วฑฺฒกิโน สนฺนิปาตาเปตฺวา ภทฺทเกน นกฺขตฺตมุหุตฺเตน นวภูมิกตปริกมฺมํ กาเรตฺวา ตโย ปาสาเท การาเปสิฯ เต สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เหมนฺติโกติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ เหมนฺเต วสิตุํ, อยํ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เหมนฺเต วาโส เหมนฺตํ, เหมนฺตํ อรหตีติ เหมนฺติโกฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ เหมนฺติโก ปาสาโท นวภูมโก อโหสิ, ภูมิโย ปนสฺส อุณฺหอุตุคฺคาหาปนตฺถาย นีจา อเหสุํฯ ตตฺถ ทฺวารวาตปานานิ สุผุสิตกวาฏานิ อเหสุํ นิพฺพิวรานิฯ จิตฺตกมฺมมฺปิ กโรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ ปชฺชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธเยว อกํสุฯ ภูมตฺถรณํ ปเนตฺถ กมฺพลมยํ, ตถา สาณิวิตานนิวาสนปารุปนเวฐนานิฯ วาตปานานิ อุณฺหคฺคาหาปนตฺถํ ทิวา วิวฏานิ รตฺติํ ปิหิตานิ โหนฺติฯ

คิมฺหิโก ปน ปญฺจภูมโก อโหสิฯ สีตอุตุคฺคาหาปนตฺถํ ปเนตฺถ ภูมิโย อุจฺจา อสมฺพาธา อเหสุํฯ ทฺวารวาตปานานิ นาติผุสิตานิ สวิวรานิ สชาลานิ อเหสุํฯ จิตฺตกมฺเม อุปฺปลานิ ปทุมานิ ปุณฺฑรีกานิเยว อกํสุฯ ภูมตฺถรณํ ปเนตฺถ ทุกูลมยํ, ตถา สาณิวิตานนิวาสนปารุปนเวฐนานิฯ วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นว จาฏิโย ฐเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สญฺฉาเทนฺติฯ เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ กโรนฺติ, เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติฯ อนฺโตปาสาเท ตตฺถ ตตฺถ กลลปูรา โทณิโย ฐเปตฺวา ปญฺจวณฺณานิ ปทุมานิ โรปยิํสุฯ ปาสาทมตฺถเก สุกฺขมหิํสจมฺมํ พนฺธิตฺวา ยนฺตํ ปริวตฺเตตฺวา ยาว ฉทนปิฏฺฐิยา ปาสาเณ อาโรเปตฺวา ตสฺมิํ วิสฺสชฺเชนฺติฯ เตสํ จมฺเม ปวฏฺฏนฺตานํ สทฺโท เมฆคชฺชิตํ วิย โหติฯ ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ ทิวา ปิหิตานิ โหนฺติ รตฺติํ วิวฏานิฯ

วสฺสิโก สตฺตภูมโก อโหสิฯ ภูมิโย ปเนตฺถ ทฺวินฺนมฺปิ อุตูนํ คาหาปนตฺถาย นาติอุจฺจา นาตินีจา อกํสุฯ เอกจฺจานิ ทฺวารวาตปานานิ สุผุสิตานิ, เอกจฺจานิ สวิวรานิฯ ตตฺถ จิตฺตกมฺมมฺปิ เกสุจิ ฐาเนสุ ปชฺชลิตอคฺคิกฺขนฺธวเสน, เกสุจิ ชาตสฺสรวเสน กตํฯ ภูมตฺถรณาทีนิ ปเนตฺถ กมฺพลทุกูลวเสน อุภยมิสฺสกานิฯ เอกจฺเจ ทฺวารวาตปานา รตฺติํ วิวฏา ทิวา ปิหิตา, เอกจฺเจ ทิวา วิวฏา รตฺติํ ปิหิตาฯ ตโยปิ ปาสาทา อุพฺเพเธน สมปฺปมาณาฯ ภูมิกาสุ ปน นานตฺตํ อโหสิฯ

เอวํ นิฏฺฐิเตสุ ปาสาเทสุ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต, ฉตฺตมสฺส อุสฺสาเปตฺวา รชฺชสิริํ ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ โส สากิยานํ ปณฺณานิ ปหิณิ – ‘‘ปุตฺโต เม วยปฺปตฺโต, รชฺเช นํ ปติฏฺฐาเปสฺสามิ, สพฺเพ อตฺตโน อตฺตโน เคเหสุ วยปฺปตฺตา, ทาริกา อิมํ เคหํ เปเสนฺตู’’ติฯ เต สาสนํ สุตฺวา – ‘‘กุมาโร เกวลํ ทสฺสนกฺขโม รูปสมฺปนฺโน, น กิญฺจิ สิปฺปํ ชานาติ, ทารภรณํ กาตุํ น สกฺขิสฺสติ, น มยํ ธีตโร ทสฺสามา’’ติ อาหํสุฯ ราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรเจสิฯ โพธิสตฺโต ‘‘กิํ สิปฺปํ ทสฺเสตุํ วฏฺฏติ, ตาตา’’ติ อาหฯ สหสฺสถามธนุํ อาโรเปตุํ วฏฺฏติ, ตาตาติฯ เตน หิ อาหราเปถาติฯ ราชา อาหราเปตฺวา อทาสิฯ ธนุํ ปุริสสหสฺสํ อาโรเปติ, ปุริสสหสฺสํ โอโรเปติฯ มหาปุริโส ธนุํ อาหราเปตฺวา ปลฺลงฺเก นิสินฺโนว ชิยํ ปาทงฺคุฏฺฐเก เวเฐตฺวา กฑฺฒนฺโต ปาทงฺคุฏฺฐเกเนว ธนุํ อาโรเปตฺวา วาเมน หตฺเถน ทณฺเฑ คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กฑฺฒิตฺวา ชิยํ โปเถสิฯ สกลนครํ อุปฺปตนาการปฺปตฺตํ อโหสิฯ ‘‘กิํ สทฺโท เอโส’’ติ จ วุตฺเต ‘‘เทโว คชฺชตี’’ติ อาหํสุฯ อถญฺเญ ‘‘ตุมฺเห น ชานาถ, น เทโว คชฺชติ, องฺคีรสสฺส กุมารสฺส สหสฺสถามธนุํ อาโรเปตฺวา ชิยํ โปเถนฺตสฺส ชิยปฺปหารสทฺโท เอโส’’ติ อาหํสุฯ สากิยา ตาวตเกเนว อารทฺธจิตฺตา อเหสุํฯ

มหาปุริโส ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ อฏฺฐงฺคุลมตฺตพหลํ อโยปฏฺฏํ กณฺเฑน วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ จตุรงฺคุลพหลํ อสนผลกํ วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ

วิทตฺถิพหลํ อุทุมฺพรผลกํ วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ยนฺเต พทฺธํ ผลกสตํ วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ สฏฺฐิปฏลํ สุกฺขมหิํสจมฺมํ วินิวิชฺฌิตุํ วฏฺฏตีติฯ ตมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา ‘‘อญฺญํ กิํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหฯ ตโต วาลิกสกฏาทีนิ อาจิกฺขิํสุฯ มหาสตฺโต วาลิกสกฏมฺปิ ปลาลสกฏมฺปิ วินิวิชฺฌิตฺวา อุทเก เอกุสภปฺปมาณํ กณฺฑํ เปเสสิ, ถเล อฏฺฐอุสภปฺปมาณํฯ อถ นํ ‘‘อิทานิ วาติงฺคณสญฺญาย วาลํ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุฯ เตน หิ พนฺธาเปถาติฯ สทฺทนฺตเร พชฺฌตุ, ตาตาติฯ ปุรโต คจฺฉนฺตุ, คาวุตนฺตเร พนฺธนฺตูติฯ ปุรโต คจฺฉนฺตุ, อทฺธโยชเน พนฺธนฺตูติ ฯ ปุรโต คจฺฉนฺตุ โยชเน พนฺธนฺตูติฯ พนฺธาเปถ, ตาตาติ โยชนมตฺถเก วาติงฺคณสญฺญาย วาลํ พนฺธาเปตฺวา รตฺตนฺธกาเร เมฆปฏลจฺฉนฺนาสุ ทิสาสุ กณฺฑํ ขิปิ, ตํ คนฺตฺวา โยชนมตฺถเก วาลํ ผาเลตฺวา ปถวิํ ปาวิสิฯ น เกวลญฺจ เอตฺตกเมว, ตํ ทิวสํ ปน มหาสตฺโต โลเก วตฺตมานสิปฺปํ สพฺพเมว สนฺทสฺเสสิฯ สกฺยราชาโน อตฺตโน อตฺตโน ธีตโร อลงฺกริตฺวา เปสยิํสุ, จตฺตาลีสสหสฺสนาฏกิตฺถิโย อเหสุํฯ มหาปุริโส ตีสุ ปาสาเทสุ เทโว มญฺเญ ปริจาเรนฺโต มหาสมฺปตฺติํ อนุภวติฯ

นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิฯ น เกวลํ เจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ, สพฺพฏฺฐานานิปิ นิปฺปุริสาเนวฯ โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นฺหาปนาทิปริกมฺมกราปิ อิตฺถิโยว ฯ ราชา กิร ‘‘ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺติํ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา ปริสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส มา อโหสี’’ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว ฐเปสิฯ ปริจารยมาโนติ โมทมาโนฯ น เหฏฺฐาปาสาทํ โอโรหามีติ ปาสาทโต เหฏฺฐา น โอตรามิฯ อิติ มํ จตฺตาโร มาเส อญฺโญ สิขาพทฺโธ ปุริโส นาม ปสฺสิตุํ นาลตฺถฯ ยถาติ เยน นิยาเมนฯ ทาสกมฺมกรโปริสสฺสาติ ทาสานญฺเจว เทวสิกภตฺตเวตนาภตานํ กมฺมกรานญฺจ นิสฺสาย ชีวมานปุริสานญฺจฯ กณาชกนฺติ สกุณฺฑกภตฺตํฯ พิลงฺคทุติยนฺติ กญฺชิกทุติยํฯ

เอวรูปาย อิทฺธิยาติ เอวํชาติกาย ปุญฺญิทฺธิยา สมนฺนาคตสฺสฯ เอวรูเปน จ สุขุมาเลนาติ เอวํชาติเกน จ นิทฺทุกฺขภาเวนฯ

โสขุมาเลนาติปิ ปาโฐฯ เอวํ ตถาคโต เอตฺตเกน ฐาเนน อตฺตโน สิริสมฺปตฺติํ กเถสิฯ กเถนฺโต จ น อุปฺปิลาวิตภาวตฺถํ กเถสิ, ‘‘เอวรูปายปิ ปน สมฺปตฺติยา ฐิโต ปมาทํ อกตฺวา อปฺปมตฺโตว อโหสิ’’นฺติ อปฺปมาทลกฺขณสฺเสว ทีปนตฺถํ กเถสิฯ เตเนว อสฺสุตวา โข ปุถุชฺชโนติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปรนฺติ ปรปุคฺคลํฯ ชิณฺณนฺติ ชราชิณฺณํฯ อฏฺฏียตีติ อฏฺโฏ ปีฬิโต โหติฯ หรายตีติ หิริํ กโรติ ลชฺชติฯ ชิคุจฺฉตีติ อสุจิํ วิย ทิสฺวา ชิคุจฺฉํ อุปฺปาเทติฯ อตฺตานํเยว อติสิตฺวาติ ชราธมฺมมฺปิ สมานํ อตฺตานํ อติกฺกมิตฺวา อฏฺฏียติ หรายตีติ อตฺโถฯ ชราธมฺโมติ ชราสภาโวฯ ชรํ อนตีโตติ ชรํ อนติกฺกนฺโต, อนฺโต ชราย วตฺตามิฯ อิติ ปฏิสญฺจิกฺขโตติ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสฯ โยพฺพนมโทติ โยพฺพนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโก มานมโทฯ สพฺพโส ปหียีติ สพฺพากาเรน ปหีโนฯ มคฺเคน ปหีนสทิโส กตฺวา ทสฺสิโตฯ น ปเนส มคฺเคน ปหีโน, ปฏิสงฺขาเนน ปหีโนว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ โพธิสตฺตสฺส หิ เทวตา ชราปตฺตํ ทสฺเสสุํฯ ตโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตา อนฺตรา มหาสตฺตสฺส โยพฺพนมโท นาม น อุปฺปชฺชติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน อาโรคฺยมโทติ อหํ นิโรโคติ อาโรคฺยํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโก มานมโทฯ ชีวิตมโทติ อหํ จิรํ ชีวีติ ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโก มานมโทฯ สิกฺขํ ปจฺจกฺขายาติ สิกฺขํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ หีนายาวตฺตตีติ หีนาย ลามกาย คิหิภาวาย อาวตฺตติฯ

ยถาธมฺมาติ พฺยาธิอาทีหิ ยถาสภาวาฯ ตถาสนฺตาติ ยถา สนฺตา เอว อวิปรีตพฺยาธิอาทิสภาวาว หุตฺวาติ อตฺโถฯ ชิคุจฺฉนฺตีติ ปรปุคฺคลํ ชิคุจฺฉนฺติฯ มม เอวํ วิหาริโนติ มยฺหํ เอวํ ชิคุจฺฉาวิหาเรน วิหรนฺตสฺส เอวํ ชิคุจฺฉนํ นปฺปติรูปํ ภเวยฺย นานุจฺฉวิกํฯ โสหํ เอวํ วิหรนฺโตติ โส อหํ เอวํ ปรํ ชิคุจฺฉมาโน วิหรนฺโต, เอวํ วา อิมินา ปฏิสงฺขานวิหาเรน วิหรนฺโตฯ ญตฺวา ธมฺมํ นิรูปธินฺติ สพฺพูปธิวิรหิตํ นิพฺพานธมฺมํ ญตฺวาฯ สพฺเพ มเท อภิโภสฺมีติ สพฺเพ ตโยปิ มเท อภิภวิํ สมติกฺกมิํฯ เนกฺขมฺเม ทฏฺฐุ เขมตนฺติ นิพฺพาเน เขมภาวํ ทิสฺวาฯ เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโตติปิ ปาโฐ, นิพฺพานํ เขมโต ทิสฺวาติ อตฺโถฯ

ตสฺส เม อหุ อุสฺสาโหติ ตสฺส มยฺหํ ตํ เนกฺขมฺมสงฺขาตํ นิพฺพานํ อภิปสฺสนฺตสฺส อุสฺสาโห อหุ, วายาโม อโหสีติ อตฺโถฯ นาหํ ภพฺโพ เอตรหิ, กามานิ ปฏิเสวิตุนฺติ อหํ ทานิ ทุวิเธปิ กาเม ปฏิเสวิตุํ อภพฺโพฯ อนิวตฺติ ภวิสฺสามีติ ปพฺพชฺชโต จ สพฺพญฺญุตญฺญาณโต จ น นิวตฺติสฺสามิ, อนิวตฺตโก ภวิสฺสามิฯ พฺรหฺมจริยปรายโณติ มคฺคพฺรหฺมจริยปรายโณ ชาโตสฺมีติ อตฺโถฯ อิติ อิมาหิ คาถาหิ มหาโพธิปลฺลงฺเก อตฺตโน อาคมนียวีริยํ กเถสิฯ

10. อาธิปเตยฺยสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม อาธิปเตยฺยานีติ เชฏฺฐกการณโต นิพฺพตฺตานิฯ อตฺตาธิปเตยฺยนฺติอาทีสุ อตฺตานํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ คุณชาตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ โลกํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ โลกาธิปเตยฺยํฯ นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ เชฏฺฐกํ กตฺวา นิพฺพตฺติตํ ธมฺมาธิปเตยฺยํฯ น อิติ ภวาภวเหตูติ อิติ ภโว, อิติ ภโวติ เอวํ อายติํ, น ตสฺส ตสฺส สมฺปตฺติภวสฺส เหตุฯ โอติณฺโณติ อนุปวิฏฺโฐฯ ยสฺส หิ ชาติ อนฺโตปวิฏฺฐา, โส ชาติยา โอติณฺโณ นามฯ ชราทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ สกลสฺส วฏฺฏทุกฺขราสิสฺสฯ อนฺตกิริยา ปญฺญาเยถาติ อนฺตกรณํ ปริจฺเฉทปริวฏุมกรณํ ปญฺญาเยยฺยฯ โอหายาติ ปหายฯ ปาปิฏฺฐตเรติ ลามกตเรฯ อารทฺธนฺติ ปคฺคหิตํ ปริปุณฺณํ, อารทฺธตฺตาว อสลฺลีนํฯ อุปฏฺฐิตาติ จตุสติปฏฺฐานวเสน อุปฏฺฐิตาฯ อุปฏฺฐิตตฺตาว อสมฺมุฏฺฐาฯ ปสฺสทฺโธ กาโยติ นามกาโย จ กรชกาโย จ ปสฺสทฺโธ วูปสนฺตทรโถฯ ปสฺสทฺธตฺตาว อสารทฺโธฯ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ อารมฺมเณ จิตฺตํ สมฺมา อาหิตํ สุฏฺฐุ ฐปิตํฯ สมฺมา อาหิตตฺตาว เอกคฺคํฯ อธิปติํ กริตฺวาติ เชฏฺฐกํ กตฺวาฯ สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตีติ สุทฺธํ นิมฺมลํ กตฺวา อตฺตานํ ปริหรติ ปฏิชคฺคติ, โคปายตีติ อตฺโถฯ อยญฺจ ยาว อรหตฺตมคฺคา ปริยาเยน สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติ นาม, ผลปฺปตฺโตว ปน นิปฺปริยาเยน สุทฺธมตฺตานํ ปริหรติฯ

สฺวากฺขาโตติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.147) วิตฺถาริตานิฯ ชานํ ปสฺสํ วิหรนฺตีติ ตํ ธมฺมํ ชานนฺตา ปสฺสนฺตา วิหรนฺติฯ