เมนู

7. จตุมหาราชสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม อมจฺจา ปาริสชฺชาติ ปริจาริกเทวตาฯ อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตีติ อฏฺฐมีทิวเส กิร สกฺโก เทวราชา จตฺตาโร มหาราชาโน อาณาเปติ – ‘‘ตาตา, อชฺช อฏฺฐมีทิวเส มนุสฺสโลกํ อนุวิจริตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺตานํ นามโคตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต คนฺตฺวา อตฺตโน ปริจารเก เปเสนฺติ – ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, มนุสฺสโลกํ วิจริตฺวา ปุญฺญการกานํ นามโคตฺตานิ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ตถา กโรนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตี’’ติฯ กจฺจิ พหูติอาทิ เตสํ อุปปริกฺขาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ อุปปริกฺขนฺตา หิ เต อนุวิจรนฺติฯ ตตฺถ อุโปสถํ อุปวสนฺตีติ มาสสฺส อฏฺฐวาเร อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐหนฺติฯ ปฏิชาคโรนฺตีติ ปฏิชาครอุโปสถกมฺมํ นาม กโรนฺติฯ ตํ กโรนฺตา เอกสฺมิํ อทฺธมาเส จตุนฺนํ อุโปสถทิวสานํ ปจฺจุคฺคมนานุคฺคมนวเสน กโรนฺติฯ ปญฺจมีอุโปสถํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา จตุตฺถิยํ อุโปสถิกา โหนฺติ, อนุคจฺฉนฺตา ฉฏฺฐิยํฯ อฏฺฐมีอุโปสถํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา สตฺตมิยํ, อนุคจฺฉนฺตา นวมิยํฯ จาตุทฺทสิํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา เตรสิยํ, ปนฺนรสีอุโปสถํ อนุคจฺฉนฺตา ปาฏิปเท อุโปสถิกา โหนฺติฯ ปุญฺญานิ กโรนฺตีติ สรณคมนนิจฺจสีลปุปฺผปูชาธมฺมสฺสวนปทีปสหสฺสอาโรปนวิหารกรณาทีนิ นานปฺปการานิ ปุญฺญานิ กโรนฺติฯ เต เอวํ อนุวิจริตฺวา ปุญฺญกมฺมการกานํ นามโคตฺตานิ โสวณฺณมเย ปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาหริตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ เทนฺติฯ ปุตฺตา อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตีติ จตูหิ มหาราเชหิ ปุริมนเยเนว ปหิตตฺตา อนุวิจรนฺติฯ ตทหูติ ตํทิวสํฯ อุโปสเถติ อุโปสถทิวเสฯ

สเจ, ภิกฺขเว, อปฺปกา โหนฺตีติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อมจฺจา ปาริสชฺชา ตา ตา คามนิคมราชธานิโย อุปสงฺกมนฺติ, ตโต ตํ อุปนิสฺสาย อธิวตฺถา เทวตา ‘‘มหาราชานํ อมจฺจา อาคตา’’ติ ปณฺณาการํ คเหตฺวา เตสํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติฯ

เต ปณฺณาการํ คเหตฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข มาริสา พหู มนุสฺสา มตฺเตยฺยา’’ติ วุตฺตนเยน มนุสฺสานํ ปุญฺญปฏิปตฺติํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, มาริส, อิมสฺมิํ คาเม อสุโก จ อสุโก จ ปุญฺญานิ กโรนฺตี’’ติ วุตฺเต เตสํ นามโคตฺตํ ลิขิตฺวา อญฺญตฺถ คจฺฉนฺติฯ อถ จาตุทฺทสิยํ จตุนฺนํ มหาราชานํ ปุตฺตาปิ ตเมว สุวณฺณปฏฺฏํ คเหตฺวา เตเนว นเยน อนุวิจรนฺตา นามโคตฺตานิ ลิขนฺติฯ ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส จตฺตาโรปิ มหาราชาโน เตเนว นเยน ตสฺมิํเยว สุวณฺณปฏฺเฏ นามโคตฺตานิ ลิขนฺติฯ เต สุวณฺณปฏฺฏปริมาเณเนว – ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มนุสฺสา อปฺปกา, อิมสฺมิํ กาเล พหุกา’’ติ ชานนฺติฯ ตํ สนฺธาย ‘‘สเจ, ภิกฺขเว, อปฺปกา โหนฺติ มนุสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เทวานํ ตาวติํสานนฺติ ปฐมํ อภินิพฺพตฺเต เตตฺติํส เทวปุตฺเต อุปาทาย เอวํลทฺธนามานํฯ เตสํ ปน อุปฺปตฺติกถา ทีฆนิกาเย สกฺกปญฺหสุตฺตวณฺณนาย วิตฺถาริตาฯ เตนาติ เตน อาโรจเนน, เตน วา ปุญฺญการกานํ อปฺปกภาเวนฯ ทิพฺพา วต, โภ, กายา ปริหายิสฺสนฺตีติ นวนวานํ เทวปุตฺตานํ อปาตุภาเวน เทวกายา ปริหายิสฺสนฺติ, รมณียํ ทสโยชนสหสฺสํ เทวนครํ สุญฺญํ ภวิสฺสติฯ ปริปูริสฺสนฺติ อสุรกายาติ จตฺตาโร อปายา ปริปูริสฺสนฺติฯ อิมินา ‘‘มยํ ปริปุณฺเณ เทวนคเร เทวสงฺฆมชฺเฌ นกฺขตฺตํ กีฬิตุํ น ลภิสฺสามา’’ติ อนตฺตมนา โหนฺติฯ สุกฺกปกฺเขปิ อิมินาว อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโทติ อตฺตโน สกฺกเทวราชกาลํ สนฺธาย กเถติฯ เอกสฺส วา สกฺกสฺส อชฺฌาสยํ คเหตฺวา กเถตีติ วุตฺตํฯ อนุนยมาโนติ อนุโพธยมาโนฯ ตายํ เวลายนฺติ ตสฺมิํ กาเลฯ

ปาฏิหาริยปกฺขญฺจาติ เอตฺถ ปาฏิหาริยปกฺโข นาม อนฺโตวสฺเส เตมาสํ นิพทฺธุโปสโถ, ตํ อสกฺโกนฺตสฺส ทฺวินฺนํ ปวารณานํ อนฺตเร เอกมาสํ นิพทฺธุโปสโถ, ตมฺปิ อสกฺโกนฺตสฺส ปฐมปวารณโต ปฏฺฐาย เอโก อทฺธมาโส ปาฏิหาริยปกฺโขเยว นามฯ อฏฺฐงฺคสุสมาคตนฺติ อฏฺฐหิ คุณงฺเคหิ สมนฺนาคตํฯ โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ สตฺโต มาทิโส ภเวยฺยฯ สกฺโกปิ กิร วุตฺตปฺปการสฺส อุโปสถกมฺมสฺส คุณํ ชานิตฺวา ทฺเว เทวโลกสมฺปตฺติโย ปหาย มาสสฺส อฏฺฐ วาเร อุโปสถํ อุปวสติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

อปโร นโย – โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ สตฺโต มาทิโส อสฺส, มยา ปตฺตํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิตุํ อิจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ สกฺกา หิ เอวรูเปน อุโปสถกมฺเมน สกฺกสมฺปตฺติํ ปาปุณิตุนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

วุสิตวาติ วุตฺถวาโสฯ กตกรณีโยติ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ฐิโตฯ โอหิตภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภาเร โอตาเรตฺวา ฐิโตฯ อนุปฺปตฺตสทตฺโถติ สทตฺโถ วุจฺจติ อรหตฺตํ, ตํ อนุปฺปตฺโตฯ ปริกฺขีณภวสํโยชโนติ เยน สํโยชเนน พทฺโธ ภเวสุ อากฑฺฒียติ, ตสฺส ขีณตฺตา ปริกฺขีณภวสํโยชโนฯ สมฺมทญฺญา วิมุตฺโตติ เหตุนา นเยน การเณน ชานิตฺวา วิมุตฺโตฯ กลฺลํ วจนายาติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ

โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ มาทิโส ขีณาสโว อสฺส, โสปิ เอวรูปํ อุโปสถํ อุปวเสยฺยาติ อุโปสถกมฺมสฺส คุณํ ชานนฺโต เอวํ วเทยฺยฯ อปโร นโย โยปิสฺส มาทิโส นโรติ โยปิ สตฺโต มาทิโส อสฺส, มยา ปตฺตํ สมฺปตฺติํ ปาปุณิตุํ อิจฺเฉยฺยาติ อตฺโถฯ สกฺกา หิ เอวรูเปน อุโปสถกมฺเมน ขีณาสวสมฺปตฺติํ ปาปุณิตุนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

9. สุขุมาลสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม สุขุมาโลติ นิทฺทุกฺโขฯ ปรมสุขุมาโลติ ปรมนิทฺทุกฺโขฯ อจฺจนฺตสุขุมาโลติ สตตนิทฺทุกฺโขฯ อิมํ ภควา กปิลปุเร นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย นิทฺทุกฺขภาวํ คเหตฺวา อาห, จริยกาเล ปน เตน อนุภูตทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถีติฯ เอกตฺถาติ เอกิสฺสา โปกฺขรณิยาฯ อุปฺปลํ วปฺปตีติ อุปฺปลํ โรเปติฯ สา นีลุปฺปลวนสญฺฉนฺนา โหติฯ ปทุมนฺติ ปณฺฑรปทุมํฯ ปุณฺฑรีกนฺติ รตฺตปทุมํฯ เอวํ อิตราปิ ทฺเว ปทุมปุณฺฑรีกวเนหิ สญฺฉนฺนา โหนฺติฯ โพธิสตฺตสฺส กิร สตฺตฏฺฐวสฺสิกกาเล ราชา อมจฺเจ ปุจฺฉิ – ‘‘ตรุณทารกา กตรกีฬิกํ ปิยายนฺตี’’ติ? อุทกกีฬิกํ เทวาติฯ ตโต ราชา กุทฺทาลกมฺมการเก สนฺนิปาเตตฺวา โปกฺขรณิฏฺฐานานิ คณฺหาเปสิฯ อถ สกฺโก เทวราชา อาวชฺเชนฺโต ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา – ‘‘น ยุตฺโต มหาสตฺตสฺส มานุสกปริโภโค, ทิพฺพปริโภโค ยุตฺโต’’ติ วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตตฺวา – ‘‘คจฺฉ, ตาต, มหาสตฺตสฺส กีฬาภูมิยํ โปกฺขรณิโย มาเปหี’’ติ อาหฯ กีทิสา โหนฺตุ , เทวาติ? อปคตกลลกทฺทมา โหนฺตุ วิปฺปกิณฺณมณิมุตฺตปวาฬิกา สตฺตรตนมยปาการปริกฺขิตฺตา ปวาฬมยอุณฺหีเสหิ มณิมยโสปานพาหุเกหิ สุวณฺณรชตมณิมยผลเกหิ โสปาเนหิ สมนฺนาคตาฯ สุวณฺณรชตมณิปวาฬมยา เจตฺถ นาวา โหนฺตุ, สุวณฺณนาวาย รชตปลฺลงฺโก โหตุ, รชตนาวาย สุวณฺณปลฺลงฺโก, มณินาวาย ปวาฬปลฺลงฺโก, ปวาฬนาวาย มณิปลฺลงฺโก, สุวณฺณรชตมณิปวาฬมยาว อุทกเสจนนาฬิกา โหนฺตุ, ปญฺจวณฺเณหิ จ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนา โหนฺตูติฯ ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ วิสฺสกมฺมเทวปุตฺโต สกฺกสฺส ปฏิสฺสุตฺวา รตฺติภาเค โอตริตฺวา รญฺโญ คาหาปิตโปกฺขรณิฏฺฐาเนสุเยว เตเนว นิยาเมน โปกฺขรณิโย มาเปสิฯ

นนุ เจตา อปคตกลลกทฺทมา, กถเมตฺถ ปทุมานิ ปุปฺผิํสูติ? โส กิร ตาสุ โปกฺขรณีสุ ตตฺถ ตตฺถ สุวณฺณรชตมณิปวาฬมยา ขุทฺทกนาวาโย มาเปตฺวา ‘‘เอตา กลลกทฺทมปูริตา จ โหนฺตุ, ปญฺจวณฺณานิ เจตฺถ ปทุมานิ ปุปฺผนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาสิฯ เอวํ ปญฺจวณฺณานิ ปทุมานิ ปุปฺผิํสุ, เรณุวฏฺฏิโย อุคฺคนฺตฺวา อุทกปิฏฺฐํ อชฺโฌตฺถริตฺวา วิจรนฺติฯ ปญฺจวิธา ภมรคณา อุปกูชนฺตา วิจรนฺติฯ เอวํ ตา มาเปตฺวา วิสฺสกมฺโม เทวปุรเมว คโตฯ ตโต วิภาตาย รตฺติยา มหาชโน ทิสฺวา ‘‘มหาปุริสฺสสฺส มาปิตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา มหาชนปริวาโร คนฺตฺวา โปกฺขรณิโย ทิสฺวา ‘‘มม ปุตฺตสฺส ปุญฺญิทฺธิยา เทวตาหิ มาปิตา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตมโน อโหสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มหาปุริโส อุทกกีฬิกํ อคมาสิฯ

ยาวเทว มมตฺถายาติ เอตฺถ ยาวเทวาติ ปโยชนาวธินิยามวจนํ, ยาว มเมว อตฺถาย, นตฺเถตฺถ อญฺญํ การณนฺติ อตฺโถฯ น โข ปนสฺสาหนฺติ น โข ปนสฺส อหํฯ อกาสิกํ จนฺทนนฺติ อสณฺหํ จนฺทนํฯ กาสิกํ, ภิกฺขเว, สุ เม ตํ เวฐนนฺติ, ภิกฺขเว, เวฐนมฺปิ เม กาสิกํ โหติฯ เอตฺถ หิ สุอิติ จ นฺติ จ นิปาตมตฺตํ, เมติ สามิวจนํฯ เวฐนมฺปิ เม สณฺหเมว โหตีติ ทสฺเสติฯ กาสิกา กญฺจุกาติ ปารุปนกญฺจุโกปิ สณฺหกญฺจุโกวฯ เสตจฺฉตฺตํ ธารียตีติ มานุสกเสตจฺฉตฺตมฺปิ ทิพฺพเสตจฺฉตฺตมฺปิ อุปริธาริตเมว โหติฯ