มนาเปน ปจฺจุปฏฺฐิตา อสฺสูติ มนาเปน อุปฏฺฐานวิธาเนน ปจฺจุปฏฺฐิตา ภเวยฺยุํฯ

กายิกาติ ปญฺจทฺวารกายํ โขภยมานาฯ เจตสิกาติ มโนทฺวารํ โขภยมานาฯ โส ราโค ตถาคตสฺส ปหีโนติ ตถารูโป ราโค ตถาคตสฺส ปหีโนติ อตฺโถฯ โย ปน ตสฺส ราโค, น โส ตถาคตสฺส ปหีโน นามฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ

พฺราหฺมโณติ พาหิตปาโป ขีณาสวพฺราหฺมโณฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต ฯ น ลิมฺปติ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ จ กิเลสกาเมสุ จ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ น ลิมฺปติฯ สีติภูโตติ อพฺภนฺตเร ตาปนกิเลสานํ อภาเวน สีติภูโตฯ นิรูปธีติ กิเลสูปธีนํ อภาเวน นิรูปธิฯ สพฺพา อาสตฺติโย เฉตฺวาติ อาสตฺติโย วุจฺจนฺติ ตณฺหาโย, ตา สพฺพาปิ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อาสตฺตวิสตฺตา อาสตฺติโย ฉินฺทิตฺวาฯ วิเนยฺย หทเย ทรนฺติ หทยนิสฺสิตํ ทรถํ วินยิตฺวา วูปสเมตฺวาฯ สนฺติํ ปปฺปุยฺย เจตโสติ จิตฺตสฺส กิเลสนิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาฯ กรณวจนํ วา เอตํ ‘‘สพฺพเจตโส สมนฺนาหริตฺวา’’ติอาทีสุ วิย, เจตสา นิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาติ อตฺโถฯ

6. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ เทวทูตานีติ เทวทูตาฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เทโวติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตาฯ ชิณฺณพฺยาธิมตา หิ สํเวคชนนฏฺเฐน ‘‘อิทานิ เต มจฺจุสมีปํ คนฺตพฺพ’’นฺติ โจเทนฺติ วิย, ตสฺมา เทวทูตาติ วุจฺจนฺติฯ เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตาฯ ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘ตฺวํ อสุกทิวเส มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตสฺสา วจนํ สทฺธาตพฺพํ โหติ; เอวเมวํ ชิณฺณพฺยาธิมตาปิ ทิสฺสมานา ‘‘ตฺวมฺปิ เอวํธมฺโม’’ติ โจเทนฺติ วิย, เตสญฺจ ตํ วจนํ อนญฺญถาภาวิตาย เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหตีติ เทวา วิย ทูตาติ เทวทูตาฯ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิํสุฯ เอวํ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘เทวทูตานี’’ติ วุตฺตํฯ

กาเยน ทุจฺจริตนฺติอาทิ กสฺมา อารทฺธํ? เทวทูตานุยุญฺชนฏฺฐานุปกฺกมกมฺมทสฺสนตฺถํฯ อิมินา หิ กมฺเมน อยํ สตฺโต นิรเย นิพฺพตฺตติ, อถ นํ ตตฺถ ยโม ราชา เทวทูเต สมนุยุญฺชติฯ ตตฺถ กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติ กายทฺวาเรน ติวิธํ ทุจฺจริตํ จรติฯ วาจายาติ วจีทฺวาเรน จตุพฺพิธํ ทุจฺจริตํ จรติฯ มนสาติ มโนทฺวาเรน ติวิธํ ทุจฺจริตํ จรติฯ

ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลาติ เอตฺถ เอกจฺเจ เถรา ‘‘นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี’’ติ วทนฺติฯ ตํ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลาติ, อามนฺตาฯ อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. 866) ปฏิเสธิตเมวฯ ยถา หิ มนุสฺสโลเก กมฺมการณการกา อตฺถิ, เอวเมว นิรเย นิรยปาลา อตฺถีติฯ ยมสฺส รญฺโญติ ยมราชา นาม เวมานิกเปตราชาฯ เอกสฺมิํ กาเล ทิพฺพวิมาเน ทิพฺพกปฺปรุกฺขทิพฺพอุยฺยานทิพฺพนาฏกาทิสพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวติ, เอกสฺมิํ กาเล กมฺมวิปากํ, ธมฺมิโก ราชา, น เจส เอโกว โหติ, จตูสุ ปน ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ชนา โหนฺติฯ อมตฺเตยฺโยติ มาตุ หิโต มตฺเตยฺโย, มาตริ สมฺมา ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ น มตฺเตยฺโยติ อมตฺเตยฺโย, มาตริ มิจฺฉา ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อพฺรหฺมญฺโญติ เอตฺถ จ ขีณาสวา พฺราหฺมณา นาม, เตสุ มิจฺฉา ปฏิปนฺโน อพฺรหฺมญฺโญ นามฯ

สมนุยุญฺชตีติ อนุโยควตฺตํ อาโรเปนฺโต ปุจฺฉติ, ลทฺธิํ ปติฏฺฐาเปนฺโต ปน สมนุคฺคาหติ นาม, การณํ ปุจฺฉนฺโต สมนุภาสติ นามฯ นาทฺทสนฺติ อตฺตโน สนฺติเก ปหิตสฺส กสฺสจิ เทวทูตสฺส อภาวํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ

อถ นํ ยโม ‘‘นายํ ภาสิตสฺส อตฺถํ สลฺลกฺเขตี’’ติ ญตฺวา อตฺถํ สลฺลกฺขาเปตุกาโม อมฺโภติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชิณฺณนฺติ ชราชิณฺณํฯ โคปานสิวงฺกนฺติ โคปานสี วิย วงฺกํฯ โภคฺคนฺติ ภคฺคํฯ อิมินาปิสฺส วงฺกภาวเมว ทีเปติฯ ทณฺฑปรายณนฺติ ทณฺฑปฏิสรณํ ทณฺฑทุติยํฯ ปเวธมานนฺติ กมฺปมานํฯ อาตุรนฺติ ชราตุรํฯ ขณฺฑทนฺตนฺติ ชรานุภาเวน ขณฺฑิตทนฺตํฯ ปลิตเกสนฺติ ปณฺฑรเกสํฯ

วิลูนนฺติ ลุญฺจิตฺวา คหิตเกสํ วิย ขลฺลาฏํฯ ขลิตสิรนฺติ มหาขลฺลาฏสีสํฯ วลิตนฺติ สญฺชาตวลิํฯ ติลกาหตคตฺตนฺติ เสตติลกกาฬติลเกหิ วิกิณฺณสรีรํฯ ชราธมฺโมติ ชราสภาโว, อปริมุตฺโต ชราย, ชรา นาม มยฺหํ อพฺภนฺตเรเยว ปวตฺตตีติฯ ปรโต พฺยาธิธมฺโม มรณธมฺโมติ ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

ปฐมํ เทวทูตํ สมนุยุญฺชิตฺวาติ เอตฺถ ชราชิณฺณสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย ตรุโณ อโหสิํ อูรุพลี พาหุพลี ชวสมฺปนฺโน, ตสฺส เม ตา พลชวสมฺปตฺติโย อนฺตรหิตา, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, ชรายมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชราย อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชรา อาคมิสฺสติฯ อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ ฯ เตเนเวส เทวทูโต นาม ชาโตฯ อาพาธิกนฺติ พาธิกํฯ ทุกฺขิตนฺติ ทุกฺขปฺปตฺตํฯ พาฬฺหคิลานนฺติ อธิมตฺตคิลานํฯ

ทุติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถปิ คิลานสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย นิโรโค อโหสิํ, โสมฺหิ เอตรหิ พฺยาธินา อภิหโต, สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อุฏฺฐาตุมฺปิ น สกฺโกมิฯ วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, พฺยาธิโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ พฺยาธิโต อปริมุตฺตาวฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ พฺยาธิ อาคมิสฺสติฯ อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนเวส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

เอกาหมตนฺติอาทีสุ เอกาหํ มตสฺส อสฺสาติ เอกาหมโต, ตํ เอกาหมตํฯ ปรโต ปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ภสฺตา วิย วายุนา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา ยถากฺกมํ สมุคฺคเตน สูนภาเวน อุทฺธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตกํฯ วินีโล วุจฺจติ วิปริภินฺนวณฺโณ, วินีโลว วินีลโก, ตํ วินีลกํฯ ปฏิกูลตฺตา วา กุจฺฉิตํ วินีลนฺติ วินีลกํฯ วิปุพฺพกนฺติ วิสฺสนฺทมานปุพฺพกํ, ปริภินฺนฏฺฐาเน หิ ปคฺฆริเตน ปุพฺเพน ปลิมกฺขิตนฺติ อตฺโถฯ

ตติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถ มตกสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, มํ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวปฺปตฺตํ, มรณโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโตฯ น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ มรณโต อปริมุตฺตาฯ ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ มรณํ อาคมิสฺสติฯ อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติฯ เตเนวสฺส เทวทูโต นาม ชาโตฯ

อิมํ ปน เทวทูตานุโยคํ โก ลภติ, โก น ลภติ? เยน ตาว พหุํ ปาปํ กตํ, โส คนฺตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติเยวฯ เยน ปน ปริตฺตํ ปาปํ กตํ, โส ลภติฯ ยถา หิ สภณฺฑํ โจรํ คเหตฺวา กตฺตพฺพเมว กโรนฺติ น วินิจฺฉินนฺติฯ อนุวิชฺชิตฺวา คหิตํ ปน วินิจฺฉยฏฺฐานํ นยนฺติ, โส วินิจฺฉยํ ลภติฯ เอวํสมฺปทเมตํฯ ปริตฺตปาปกมฺมา หิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สรนฺติ, สารียมานาปิ สรนฺติฯ

ตตฺถ ทีฆชยนฺตทมิโฬ นาม อตฺตโน ธมฺมตาย สริฯ โส กิร ทมิโฬ สุมนคิริมหาวิหาเร อากาสเจติยํ รตฺตปเฏน ปูเชสิ, อถ นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต อคฺคิชาลสทฺทํ สุตฺวาว อตฺตนา ปูชิตปฏํ อนุสฺสริ, โส คนฺตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตฯ อปโรปิ ปุตฺตสฺส ทหรภิกฺขุโน ขลิสาฏกํ เทนฺโต ปาทมูเล ฐเปสิ, มรณกาลมฺหิ ปฏปฏาติ สทฺเท นิมิตฺตํ คณฺหิ , โสปิ อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต ชาลสทฺเทน ตํ สาฏกํ อนุสฺสริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโตฯ เอวํ ตาว อตฺตโน ธมฺมตาย กุสลํ กมฺมํ สริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตตีติฯ

อตฺตโน ธมฺมตาย อสรนฺเต ปน ตโย เทวทูเต ปุจฺฉติฯ ตตฺถ โกจิ ปฐเมน เทวทูเตน สรติ, โกจิ ทุติยตติเยหิ, โกจิ ตีหิปิ นสฺสรติฯ ตํ ยโม ราชา ทิสฺวา สยํ สาเรติฯ เอโก กิร อมจฺโจ สุมนปุปฺผกุมฺเภน มหาเจติยํ ปูเชตฺวา ยมสฺส ปตฺติํ อทาสิ, ตํ อกุสลกมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตํ ยมสฺส สนฺติกํ นยิํสุฯ

ตสฺมิํ ตีหิปิ เทวทูเตหิ กุสลํ อสรนฺเต ยโม สยํ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา – ‘‘นนุ ตฺวํ มหาเจติยํ สุมนปุปฺผกุมฺเภน ปูเชตฺวา มยฺหํ ปตฺติํ อทาสี’’ติ สาเรสิ, โส ตสฺมิํ กาเล สริตฺวา เทวโลกํ คโต ฯ ยโม ปน สยํ โอโลเกตฺวาปิ อปสฺสนฺโต – ‘‘มหาทุกฺขํ นาม อนุภวิสฺสติ อยํ สตฺโต’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ

ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุฯ ยถา จ ตํ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา, เอวํ อุเรนปิ วามปสฺเสนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา เต ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยวฯ สํเวเสตฺวาติ ชลิตาย โลหปถวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวาฯ กุฐารีหีติ มหตีหิ เคหสฺส เอกปกฺขจฺฉทนมตฺตาหิ กุฐารีหิ ตจฺฉนฺติ, โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ, โลหปถวิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺฐานํ คณฺหาติ, มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติฯ ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารุํ วิย อฏฺฐํสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติฯ วาสีหีติ มหาสุปฺปปฺปมาณาหิ วาสีหิฯ รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธิํ ยุคโยตฺตปกฺขรถจกฺกกุพฺพรปาชเนหิ สพฺพโต ปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวาฯ มหนฺตนฺติ มหากูฏาคารปฺปมาณํฯ อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติฯ สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลา วิย อุทฺธมโธติริยญฺจ คจฺฉติฯ มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิฯ

ภาคโส มิโตติ ภาเค ฐเปตฺวา วิภตฺโตฯ ปริยนฺโตติ ปริกฺขิตฺโตฯ อยสาติ อุปริ อยปฏฺเฏน ฉาทิโตฯ สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺฐตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ยถา ตํ สมนฺตา โยชนสเต ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยมกโคฬกา วิย นิกฺขมนฺติฯ

หีนกายูปคาติ หีนํ กายํ อุปคตา หุตฺวาฯ อุปาทาเนติ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคหเณฯ ชาติมรณสมฺภเวติ ชาติยา จ มรณสฺส จ การณภูเตฯ อนุปาทาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวาฯ ชาติมรณสงฺขเยติ ชาติมรณสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุจฺจนฺติฯ ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติ ทิฏฺฐธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตาฯ สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลวฏฺฏทุกฺขํ อติกฺกนฺตาฯ

7. จตุมหาราชสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม อมจฺจา ปาริสชฺชาติ ปริจาริกเทวตาฯ อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตีติ อฏฺฐมีทิวเส กิร สกฺโก เทวราชา จตฺตาโร มหาราชาโน อาณาเปติ – ‘‘ตาตา, อชฺช อฏฺฐมีทิวเส มนุสฺสโลกํ อนุวิจริตฺวา ปุญฺญานิ กโรนฺตานํ นามโคตฺตํ อุคฺคณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติฯ เต คนฺตฺวา อตฺตโน ปริจารเก เปเสนฺติ – ‘‘คจฺฉถ, ตาตา, มนุสฺสโลกํ วิจริตฺวา ปุญฺญการกานํ นามโคตฺตานิ สุวณฺณปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาเนถา’’ติฯ เต ตถา กโรนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตี’’ติฯ กจฺจิ พหูติอาทิ เตสํ อุปปริกฺขาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอวํ อุปปริกฺขนฺตา หิ เต อนุวิจรนฺติฯ ตตฺถ อุโปสถํ อุปวสนฺตีติ มาสสฺส อฏฺฐวาเร อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐหนฺติฯ ปฏิชาคโรนฺตีติ ปฏิชาครอุโปสถกมฺมํ นาม กโรนฺติฯ ตํ กโรนฺตา เอกสฺมิํ อทฺธมาเส จตุนฺนํ อุโปสถทิวสานํ ปจฺจุคฺคมนานุคฺคมนวเสน กโรนฺติฯ ปญฺจมีอุโปสถํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา จตุตฺถิยํ อุโปสถิกา โหนฺติ, อนุคจฺฉนฺตา ฉฏฺฐิยํฯ อฏฺฐมีอุโปสถํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา สตฺตมิยํ, อนุคจฺฉนฺตา นวมิยํฯ จาตุทฺทสิํ ปจฺจุคฺคจฺฉนฺตา เตรสิยํ, ปนฺนรสีอุโปสถํ อนุคจฺฉนฺตา ปาฏิปเท อุโปสถิกา โหนฺติฯ ปุญฺญานิ กโรนฺตีติ สรณคมนนิจฺจสีลปุปฺผปูชาธมฺมสฺสวนปทีปสหสฺสอาโรปนวิหารกรณาทีนิ นานปฺปการานิ ปุญฺญานิ กโรนฺติฯ เต เอวํ อนุวิจริตฺวา ปุญฺญกมฺมการกานํ นามโคตฺตานิ โสวณฺณมเย ปฏฺเฏ ลิขิตฺวา อาหริตฺวา จตุนฺนํ มหาราชานํ เทนฺติฯ ปุตฺตา อิมํ โลกํ อนุวิจรนฺตีติ จตูหิ มหาราเชหิ ปุริมนเยเนว ปหิตตฺตา อนุวิจรนฺติฯ ตทหูติ ตํทิวสํฯ อุโปสเถติ อุโปสถทิวเสฯ

สเจ, ภิกฺขเว, อปฺปกา โหนฺตีติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อมจฺจา ปาริสชฺชา ตา ตา คามนิคมราชธานิโย อุปสงฺกมนฺติ, ตโต ตํ อุปนิสฺสาย อธิวตฺถา เทวตา ‘‘มหาราชานํ อมจฺจา อาคตา’’ติ ปณฺณาการํ คเหตฺวา เตสํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติฯ