ปหานนฺติ หิ ขีณาการสงฺขาโต วูปสโมปิ วุจฺจติ, กิเลเส ปฏินิสฺสชฺชนฺโต มคฺโคปิ, กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตํ ผลมฺปิ , ยํ อาคมฺม กิเลสา ปหียนฺติ, ตํ อมตํ นิพฺพานมฺปิฯ ตสฺมา ตตฺถ ตานิ ปทานิ อาคตานิฯ ‘‘อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมี’’ติ วจนโต ปน อรหตฺตผลเมว อธิปฺเปตํฯ ถินสฺส จ ปนูทนนฺติปิ ถินสฺส จ ปนูทนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อรหตฺตผลเมว อธิปฺเปตํ ฯ กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺติ กุกฺกุจฺจนิวารณสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรํ อุปฺปนฺนตฺตา ผลเมว อธิปฺเปตํฯ

อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานิเก ผเล อุปฺปนฺนาย อุเปกฺขาย จ สติยา จ สํสุทฺธํฯ ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป, โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ ธมฺมตกฺกปุเรชโวฯ ตํ ธมฺมตกฺกปุเรชวํฯ อญฺญาวิโมกฺขนฺติ อญฺญินฺทฺริยปริโยสาเน อุปฺปนฺนํ วิโมกฺขํ, อญฺญาย วา วิโมกฺขํ อญฺญาวิโมกฺขํ, ปญฺญาวิมุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อวิชฺชาย ปเภทนนฺติ อวิชฺชาย ปเภทนนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา, อวิชฺชาย ปเภทนสงฺขาตํ วา นิพฺพานํ อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา เอวํลทฺธนามํ อรหตฺตผลเมวฯ อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปหานนฺติอาทีหิ ปเทหิ อรหตฺตผลเมว ปกาสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

4. นิทานสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ นิทานานีติ การณานิฯ กมฺมานนฺติ วฏฺฏคามิกมฺมานํฯ โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยายาติ ลุพฺภนปลุพฺภนสภาโว โลโภ วฏฺฏคามิกมฺมานํ สมุทยาย ปิณฺฑกรณตฺถาย นิทานํ การณํ ปจฺจโยติ อตฺโถฯ โทโสติ ทุสฺสนปทุสฺสนสภาโว โทโสฯ โมโหติ มุยฺหนปมุยฺหนสภาโว โมโหฯ

โลภปกตนฺติ โลเภน ปกตํ, โลภาภิภูเตน ลุทฺเธน หุตฺวา กตกมฺมนฺติ อตฺโถฯ โลภโต ชาตนฺติ โลภชํฯ โลโภ นิทานมสฺสาติ โลภนิทานํฯ โลโภ สมุทโย อสฺสาติ โลภสมุทยํฯ สมุทโยติ ปจฺจโย, โลภปจฺจยนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตตีติ ยสฺมิํ ฐาเน อสฺส โลภชกมฺมวโต ปุคฺคลสฺส อตฺตภาโว นิพฺพตฺตติ, ขนฺธา ปาตุภวนฺติฯ ตตฺถ ตํ กมฺมํ วิปจฺจตีติ เตสุ ขนฺเธสุ ตํ กมฺมํ วิปจฺจติฯ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเมติอาทิ ยสฺมา ตํ กมฺมํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วา โหติ อุปปชฺชเวทนียํ วา อปรปริยายเวทนียํ วา, ตสฺมา ตํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

อขณฺฑานีติ อภินฺนานิฯ อปูตีนีติ ปูติภาเวน อพีชตฺตํ อปฺปตฺตานิฯ อวาตาตปหตานีติ น วาเตน น จ อาตเปน หตานิฯ สาราทานีติ คหิตสารานิ สารวนฺตานิ น นิสฺสารานิฯ สุขสยิตานีติ สนฺนิจยภาเวน สุขํ สยิตานิฯ สุเขตฺเตติ มณฺฑเขตฺเตฯ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยาติ นงฺคลกสเนน เจว อฏฺฐทนฺตเกน จ สุฏฺฐุ ปริกมฺมกตาย เขตฺตภูมิยาฯ นิกฺขิตฺตานีติ ฐปิตานิ โรปิตานิฯ อนุปฺปเวจฺเฉยฺยาติ อนุปฺปเวเสยฺยฯ วุทฺธินฺติอาทีสุ อุทฺธคฺคมเนน วุทฺธิํ, เหฏฺฐา มูลปฺปติฏฺฐาเนน วิรูฬฺหิํ, สมนฺตา วิตฺถาริกภาเวน เวปุลฺลํฯ

ยํ ปเนตฺถ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเมติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ อสมฺโมหตฺถํ อิมสฺมิํ ฐาเน กมฺมวิภตฺติ นาม กเถตพฺพาฯ สุตฺตนฺติกปริยาเยน หิ เอกาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ เสยฺยถิทํ – ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียํ อปรปริยายเวทนียํ, ยคฺครุกํ ยพฺพหุลํ ยทาสนฺนํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ, ชนกํ อุปตฺถมฺภกํ อุปปีฬกํ อุปฆาตกนฺติฯ ตตฺถ เอกชวนวีถิยํ สตฺตสุ จิตฺเตสุ กุสลา วา อกุสลา วา ปฐมชวนเจตนา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ กากวฬิยปุณฺณเสฏฺฐีนํ วิย กุสลํ, นนฺทยกฺขนนฺทมาณวกนนฺทโคฆาตกโกกาลิยสุปฺปพุทฺธเทวทตฺตจิญฺจมาณวิกานํ วิย จ อกุสลํฯ ตถา อสกฺโกนฺตํ ปน อโหสิกมฺมํ นาม โหติ, อวิปากํ สมฺปชฺชติฯ ตํ มิคลุทฺทโกปมาย สาเธตพฺพํฯ ยถา หิ มิคลุทฺทเกน มิคํ ทิสฺวา ธนุํ อากฑฺฒิตฺวา ขิตฺโต สโร สเจ น วิรชฺฌติ, ตํ มิคํ ตตฺเถว ปาเตติ, อถ นํ มิคลุทฺทโก นิจฺจมฺมํ กตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ เฉตฺวา มํสํ อาทาย ปุตฺตทารํ โตเสนฺโต คจฺฉติฯ สเจ ปน วิรชฺฌติ, มิโค ปลายิตฺวา ปุน ตํ ทิสํ น โอโลเกติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ สรสฺส อวิรชฺฌิตฺวา มิควิชฺฌนํ วิย หิ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียสฺส กมฺมสฺส วิปากวารปฏิลาโภ, อวิชฺฌนํ วิย อวิปากภาวาย สมฺปชฺชนนฺติฯ

อตฺถสาธิกา ปน สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนนฺตเร อตฺตภาเว วิปากํ เทติฯ ตํ ปเนตํ กุสลปกฺเข อฏฺฐสมาปตฺติวเสน, อกุสลปกฺเข ปญฺจานนฺตริยกมฺมวเสน เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี เอกาย สมาปตฺติยา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตติฯ

ปญฺจนฺนมฺปิ อานนฺตริยานํ กตฺตา เอเกน กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตติ, เสสสมาปตฺติโย จ กมฺมานิ จ อโหสิกมฺมภาวํเยว อาปชฺชนฺติ, อวิปากานิ โหนฺติฯ อยมฺปิ อตฺโถ ปุริมอุปมายเยว ทีเปตพฺโพฯ

อุภินฺนํ อนฺตเร ปน ปญฺจชวนเจตนา อปรปริยายเวทนียกมฺมํ นามฯ ตํ อนาคเต ยทา โอกาสํ ลภติ, ตทา วิปากํ เทติฯ สติ สํสารปฺปวตฺติยา อโหสิกมฺมํ นาม น โหติฯ ตํ สพฺพํ สุนขลุทฺทเกน ทีเปตพฺพํฯ ยถา หิ สุนขลุทฺทเกน มิคํ ทิสฺวา สุนโข วิสฺสชฺชิโต มิคํ อนุพนฺธิตฺวา ยสฺมิํ ฐาเน ปาปุณาติ, ตสฺมิํ เยว ฑํสติ; เอวเมวํ อิทํ กมฺมํ ยสฺมิํ ฐาเน โอกาสํ ลภติ, ตสฺมิํเยว วิปากํ เทติ, เตน มุตฺโต สตฺโต นาม นตฺถิฯ

กุสลากุสเลสุ ปน ครุกาครุเกสุ ยํ ครุกํ โหติ, ตํ ยคฺครุกํ นามฯ ตเทตํ กุสลปกฺเข มหคฺคตกมฺมํ, อกุสลปกฺเข ปญฺจานนฺตริยกมฺมํ เวทิตพฺพํฯ ตสฺมิํ สติ เสสานิ กุสลานิ วา อกุสลานิ วา วิปจฺจิตุํ น สกฺโกนฺติ, ตเทว ทุวิธมฺปิ ปฏิสนฺธิํ เทติฯ ยถา หิ สาสปปฺปมาณาปิ สกฺขรา วา อยคุฬิกา วา อุทกรหเท ปกฺขิตฺตา อุทกปิฏฺเฐ อุปฺลวิตุํ น สกฺโกติ, เหฏฺฐาว ปวิสติ; เอวเมว กุสเลปิ อกุสเลปิ ยํ ครุกํ, ตเทว คณฺหิตฺวา คจฺฉติฯ

กุสลากุสเลสุ ปน ยํ พหุลํ โหติ, ตํ ยพฺพหุลํ นามฯ ตํ ทีฆรตฺตํ ลทฺธาเสวนวเสน เวทิตพฺพํฯ ยํ วา พลวกุสลกมฺเมสุ โสมนสฺสกรํ, อกุสลกมฺเมสุ สนฺตาปกรํ, เอตํ ยพฺพหุลํ นามฯ ตเทตํ ยถา นาม ทฺวีสุ มลฺเลสุ ยุทฺธภูมิํ โอติณฺเณสุ โย พลวา, โส อิตรํ ปาเตตฺวา คจฺฉติ; เอวเมว อิตรํ ทุพฺพลกมฺมํ อวตฺถริตฺวา ยํ อาเสวนวเสน วา พหุลํ, อาสนฺนวเสน วา พลวํ, ตํ วิปากํ เทติ, ทุฏฺฐคามณิอภยรญฺโญ กมฺมํ วิยฯ

โส กิร จูฬงฺคณิยยุทฺเธ ปราชิโต วฬวํ อารุยฺห ปลายิฯ ตสฺส จูฬุปฏฺฐาโก ติสฺสามจฺโจ นาม เอกโกว ปจฺฉโต อโหสิฯ

โส เอกํ อฏวิํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน ชิฆจฺฉาย พาธยมานาย – ‘‘ภาติก ติสฺส, อติวิย โน ชิฆจฺฉา พาธติ, กิํ กริสฺสามา’’ติ อาห ฯ อตฺถิ, เทว, มยา สาฏกนฺตเร ฐเปตฺวา เอกํ สุวณฺณสรกภตฺตํ อาภตนฺติฯ เตน หิ อาหราติฯ โส นีหริตฺวา รญฺโญ ปุรโต ฐเปสิฯ ราชา ทิสฺวา, ‘‘ตาต, จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กโรหี’’ติ อาหฯ มยํ ตโย ชนา, กสฺมา เทโว จตฺตาโร โกฏฺฐาเส การยตีติ? ภาติก ติสฺส, ยโต ปฏฺฐาย อหํ อตฺตานํ สรามิ, น เม อยฺยานํ อทตฺวา อาหาโร ปริภุตฺตปุพฺโพ อตฺถิ, สฺวาหํ อชฺชปิ อทตฺวา น ปริภุญฺชิสฺสามีติฯ โส จตฺตาโร โกฏฺฐาเส อกาสิฯ ราชา ‘‘กาลํ โฆเสหี’’ติ อาหฯ ฉฑฺฑิตารญฺเญ กุโต, อยฺเย, ลภิสฺสาม เทวาติ ฯ ‘‘นายํ ตว ภาโรฯ สเจ มม สทฺธา อตฺถิ, อยฺเย, ลภิสฺสาม, วิสฺสตฺโถ กาลํ โฆเสหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘กาโล, ภนฺเต, กาโล, ภนฺเต’’ติ ติกฺขตฺตุํ โฆเสสิฯ

อถสฺส โพธิมาตุมหาติสฺสตฺเถโร ตํ สทฺทํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา ‘กตฺถายํ สทฺโท’ติ ตํ อาวชฺเชนฺโต ‘‘อชฺช ทุฏฺฐคามณิอภยมหาราชา ยุทฺธปราชิโต อฏวิํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน เอกํ สรกภตฺตํ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กาเรตฺวา ‘เอกโกว น ปริภุญฺชิสฺสามี’ติ กาลํ โฆสาเปสี’’ติ ญตฺวา ‘‘อชฺช มยา รญฺโญ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ มโนคติยา อาคนฺตฺวา รญฺโญ ปุรโต อฏฺฐาสิฯ ราชา ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘ปสฺส, ภาติก, ติสฺสา’’ติ วตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา ‘‘ปตฺตํ, ภนฺเต, เทถา’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ นีหริฯ ราชา อตฺตโน โกฏฺฐาเสน สทฺธิํ เถรสฺส โกฏฺฐาสํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อาหารปริสฺสโย นาม มา กทาจิ โหตู’’ติ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ติสฺสามจฺโจปิ ‘‘มม อยฺยปุตฺเต ปสฺสนฺเต ภุญฺชิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ อตฺตโน โกฏฺฐาสํ เถรสฺเสว ปตฺเต อากิริฯ วฬวาปิ จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหมฺปิ โกฏฺฐาสํ เถรสฺเสว ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ ราชา วฬวํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยมฺปิ อตฺตโน โกฏฺฐาสํ เถรสฺเสว ปตฺเต ปกฺขิปนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ ญตฺวา ตมฺปิ ตตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา อุยฺโยเชสิฯ เถโร ตํ ภตฺตํ อาทาย คนฺตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโลปสงฺเขเปน อทาสิฯ

ราชาปิ จินฺเตสิ – ‘‘อติวิยมฺหา ชิฆจฺฉิตา, สาธุ วตสฺส สเจ อติเรกภตฺตสิตฺถานิ ปหิเณยฺยา’’ติฯ

เถโร รญฺโญ จิตฺตํ ญตฺวา อติเรกภตฺตํ เอเตสํ ยาปนมตฺตํ กตฺวา ปตฺตํ อากาเส ขิปิ, ปตฺโต อาคนฺตฺวา รญฺโญ หตฺเถ ปติฏฺฐาสิฯ ภตฺตํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ ยาวทตฺถํ อโหสิฯ อถ ราชา ปตฺตํ โธวิตฺวา ‘‘ตุจฺฉปตฺตํ น เปสิสฺสามี’’ติ อุตฺตริสาฏกํ โมเจตฺวา อุทกํ ปุญฺฉิตฺวา สาฏกํ ปตฺเต ฐเปตฺวา ‘‘ปตฺโต คนฺตฺวา มม อยฺยสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาตู’’ติ อากาเส ขิปิฯ ปตฺโต คนฺตฺวา เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาสิฯ

อปรภาเค รญฺโญ ตถาคตสฺส สรีรธาตูนํ อฏฺฐมภาคํ ปติฏฺฐาเปตฺวา วีสรตนสติกํ มหาเจติยํ กาเรนฺตสฺส อปรินิฏฺฐิเตเยว เจติเย กาลกิริยาสมโย อนุปฺปตฺโตฯ อถสฺส มหาเจติยสฺส ทกฺขิณปสฺเส นิปนฺนสฺส ปญฺจนิกายวเสน ภิกฺขุสงฺเฆ สชฺฌายํ กโรนฺเต ฉหิ เทวโลเกหิ ฉ รถา อาคนฺตฺวา ปุรโต อากาเส อฏฺฐํสุฯ ราชา ‘‘ปุญฺญโปตฺถกํ อาหรถา’’ติ อาทิโต ปฏฺฐาย ปุญฺญโปตฺถกํ วาจาเปสิฯ อถ นํ กิญฺจิ กมฺมํ น ปริโตเสสิฯ โส ‘‘ปรโต วาเจถา’’ติ อาหฯ โปตฺถกวาจโก ‘‘จูฬงฺคณิยยุทฺเธ ปราชิเตน เต เทว อฏวิํ ปวิสิตฺวา นิสินฺเนน เอกํ สรกภตฺตํ จตฺตาโร โกฏฺฐาเส กาเรตฺวา โพธิมาตุมหาติสฺสตฺเถรสฺส ภิกฺขา ทินฺนา’’ติ อาหฯ ราชา ‘‘ฐเปหี’’ติ วตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ, ‘‘ภนฺเต, กตโร เทวโลโก รมณีโย’’ติ? สพฺพโพธิสตฺตานํ วสนฏฺฐานํ ตุสิตภวนํ มหาราชาติฯ ราชา กาลํ กตฺวา ตุสิตภวนโต อาคตรเถว ปติฏฺฐาย ตุสิตภวนํ อคมาสิฯ อิทํ พลวกมฺมสฺส วิปากทาเน วตฺถุฯ

ยํ ปน กุสลากุสเลสุ อาสนฺนมรเณ อนุสฺสริตุํ สกฺโกติ, ตํ ยทาสนฺนํ นามฯ ตเทตํ ยถา นาม โคคณปริปุณฺณสฺส วชสฺส ทฺวาเร วิวเฏ ปรภาเค ทมฺมควพลวคเวสุ สนฺเตสุปิ โย วชทฺวารสฺส อาสนฺโน โหติ อนฺตมโส ทุพฺพลชรคฺคโวปิ, โส เอว ปฐมตรํ นิกฺขมติ, เอวเมว อญฺเญสุ กุสลากุสเลสุ สนฺเตสุปิ มรณกาลสฺส อาสนฺนตฺตา วิปากํ เทติฯ

ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – มธุองฺคณคาเม กิร เอโก ทมิฬโทวาริโก ปาโตว พฬิสํ อาทาย คนฺตฺวา มจฺเฉ วธิตฺวา ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา เอเกน ตณฺฑุลํ คณฺหาติ, เอเกน ทธิํ, เอกํ ปจติฯ อิมินา นีหาเรน ปญฺญาส วสฺสานิ ปาณาติปาตกมฺมํ กตฺวา อปรภาเค มหลฺลโก อนุฏฺฐานเสยฺยํ อุปคจฺฉติฯ ตสฺมิํ ขเณ คิริวิหารวาสี จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถโร ‘‘มา อยํ สตฺโต มยิ ปสฺสนฺเต นสฺสตู’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ อถสฺส ภริยา, ‘‘สามิ, เถโร อาคโต’’ติ อาโรเจสิฯ อหํ ปญฺญาส วสฺสานิ เถรสฺส สนฺติกํ น คตปุพฺโพ, กตเรน เม คุเณน เถโร อาคมิสฺสติ, คจฺฉาติ นํ วทถาติฯ สา ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘อุปาสกสฺส กา สรีรปฺปวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ ทุพฺพโล, ภนฺเตติฯ เถโร ฆรํ ปวิสิตฺวา สติํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สีลํ คณฺหิสฺสสี’’ติ อาหฯ อาม, ภนฺเต, เทถาติฯ เถโร ตีณิ สรณานิ ทตฺวา ปญฺจ สีลานิ ทาตุํ อารภิฯ ตสฺส ปญฺจ สีลานีติ วจนกาเลเยว ชิวฺหา ปปติฯ เถโร ‘‘วฏฺฏิสฺสติ เอตฺตก’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา คโตฯ โสปิ กาลํ กตฺวา จาตุมหาราชิกภวเน นิพฺพตฺติฯ นิพฺพตฺตกฺขเณเยว จ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา มยา อิทํ ลทฺธ’’นฺติ อาวชฺเชนฺโต เถรํ นิสฺสาย ลทฺธภาวํ ญตฺวา เทวโลกโต อาคนฺตฺวา เถรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ จ วุตฺเต ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทมิฬโทวาริโก’’ติ อาหฯ กุหิํ นิพฺพตฺโตสีติ? จาตุมหาราชิเกสุ, ภนฺเต, สเจ เม อยฺโย ปญฺจ สีลานิ อทสฺส, อุปริ เทวโลเก นิพฺพตฺโต อสฺสํฯ อหํ กิํ กริสฺสามิ, ตฺวํ คณฺหิตุํ นาสกฺขิ, ปุตฺตกาติฯ โส เถรํ วนฺทิตฺวา เทวโลกเมว คโตฯ อิทํ ตาว กุสลกมฺเม วตฺถุฯ

อนฺตรคงฺคาย ปน มหาวาจกาลอุปาสโก นาม อโหสิฯ โส ติํส วสฺสานิ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายิตฺวา ‘‘อหํ เอวํ ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺโต โอภาสมตฺตมฺปิ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิํ, พุทฺธสาสนํ อนิยฺยานิกํ ภวิสฺสตี’’ติ ทิฏฺฐิวิปลฺลาสํ ปตฺวา กาลกิริยํ กตฺวา มหาคงฺคาย นวอุสภิโก สุสุมารเปโต หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เอกํ สมยํ กจฺฉกติตฺเถน สฏฺฐิ ปาสาณตฺถมฺภสกฏานิ อคมํสุฯ โส สพฺเพปิ เต โคเณ จ ปาสาเณ จ ขาทิฯ อิทํ อกุสลกมฺเม วตฺถุฯ

เอเตหิ ปน ตีหิ มุตฺตํ อญฺญาณวเสน กตํ กฏตฺตา วา ปน กมฺมํ นามฯ ตํ ยถา นาม อุมฺมตฺตเกน ขิตฺตทณฺฑํ ยตฺถ วา ตตฺถ วา คจฺฉติ, เอวเมว เตสํ อภาเว ยตฺถ กตฺถจิ วิปากํ เทติฯ

ชนกํ นาม เอกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนตฺวา ปวตฺติํ น ชเนติ, ปวตฺเต อญฺญํ กมฺมํ วิปากํ นิพฺพตฺเตติฯ ยถา หิ มาตา ชเนติเยว, ธาติเยว ปน ชคฺคติ; เอวเมวํ มาตา วิย ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกํ ชนกกมฺมํ, ธาติ วิย ปวตฺเต สมฺปตฺตกมฺมํฯ อุปตฺถมฺภกํ นาม กุสเลปิ ลพฺภติ อกุสเลปิฯ เอกจฺโจ หิ กุสลํ กตฺวา สุคติภเว นิพฺพตฺตติฯ โส ตตฺถ ฐิโต ปุนปฺปุนํ กุสลํ กตฺวา ตํ กมฺมํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อเนกานิ วสฺสสตสหสฺสานิ สุคติภวสฺมิํเยว วิจรติฯ เอกจฺโจ อกุสลํ กตฺวา ทุคฺคติภเว นิพฺพตฺตติฯ โส ตตฺถ ฐิโต ปุนปฺปุนํ อกุสลํ กตฺวา ตํ กมฺมํ อุปตฺถมฺเภตฺวา พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ ทุคฺคติภวสฺมิํเยว วิจรติฯ

อปโร นโย – ชนกํ นาม กุสลมฺปิ โหติ อกุสลมฺปิฯ ตํ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺเตปิ รูปารูปวิปากกฺขนฺเธ ชเนติฯ อุปตฺถมฺภกํ ปน วิปากํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ อุปตฺถมฺเภติ, อทฺธานํ ปวตฺเตติฯ อุปปีฬกํ นาม อญฺเญน กมฺเมน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา ชนิเต วิปาเก อุปฺปชฺชนกสุขทุกฺขํ ปีเฬติ พาเธติ, อทฺธานํ ปวตฺติตุํ น เทติฯ ตตฺรายํ นโย – กุสลกมฺเม วิปจฺจมาเน อกุสลกมฺมํ อุปปีฬกํ หุตฺวา ตสฺส วิปจฺจิตุํ น เทติฯ อกุสลกมฺเม วิปจฺจมาเน กุสลกมฺมํ อุปปีฬกํ หุตฺวา ตสฺส วิปจฺจิตุํ น เทติฯ ยถา วฑฺฒมานกํ รุกฺขํ วา คจฺฉํ วา ลตํ วา โกจิเทว ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา ภินฺเทยฺย วา ฉินฺเทยฺย วา, อถ โส รุกฺโข วา คจฺโฉ วา ลตา วา วฑฺฒิตุํ น สกฺกุเณยฺย; เอวเมวํ กุสลํ วิปจฺจมานํ อกุสเลน อุปปีฬิตํ, อกุสลํ วา ปน วิปจฺจมานํ กุสเลน อุปปีฬิตํ วิปจฺจิตุํ น สกฺโกติฯ ตตฺถ สุนกฺขตฺตสฺส อกุสลกมฺมํ กุสลํ อุปปีเฬสิ, โจรฆาตกสฺส กุสลกมฺมํ อกุสลํ อุปปีเฬสิฯ

ราชคเห กิร วาตกาฬโก ปญฺญาส วสฺสานิ โจรฆาตกมฺมํ อกาสิฯ อถ นํ รญฺโญ อาโรเจสุํ – ‘‘เทว, วาตกาฬโก มหลฺลโก โจเร ฆาเตตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ

‘‘อปเนถ นํ ตสฺมา ฐานนฺตราติฯ อมจฺจา นํ อปเนตฺวา อญฺญํ ตสฺมิํ ฐาเน ฐปยิํสุฯ วาตกาฬโกปิ ยาว ตํ กมฺมํ อกาสิ, ตาว อหตวตฺถานิ วา อจฺฉาทิตุํ สุรภิปุปฺผานิ วา ปิฬนฺธิตุํ ปายาสํ วา ภุญฺชิตุํ อุจฺฉาทนนฺหาปนํ วา ปจฺจนุโภตุํ นาลตฺถฯ โส ‘‘ทีฆรตฺตํ เม กิลิฏฺฐเวเสน จริต’’นฺติ ‘‘ปายาสํ เม ปจาหี’’ติ ภริยํ อาณาเปตฺวา นฺหานียสมฺภารานิ คาหาเปตฺวา นฺหานติตฺถํ คนฺตฺวา สีสํ นฺหตฺวา อหตวตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา คนฺเธ วิลิมฺปิตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ฆรํ อาคจฺฉนฺโต สาริปุตฺตตฺเถรํ ทิสฺวา ‘‘สํกิลิฏฺฐกมฺมโต จมฺหิ อปคโต, อยฺโย จ เม ทิฏฺโฐ’’ติ ตุฏฺฐมานโส เถรํ ฆรํ เนตฺวา นวสปฺปิสกฺกรจุณฺณาภิสงฺขเตน ปายาเสน ปริวิสิฯ เถโร ตสฺส อนุโมทนมกาสิฯ โส อนุโมทนํ สุตฺวา อนุโลมิกขนฺติํ ปฏิลภิตฺวา เถรํ อนุคนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อนฺตรามคฺเค ตรุณวจฺฉาย คาวิยา มทฺทิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปิโต คนฺตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ ภิกฺขู ตถาคตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ภนฺเต, โจรฆาตโก อชฺเชว กิลิฏฺฐกมฺมโต อปนีโต, อชฺเชว กาลงฺกโต, กหํ นุ โข นิพฺพตฺโต’’ติ? ตาวติํสภวเน, ภิกฺขเวติฯ ภนฺเต, โจรฆาตโก ทีฆรตฺตํ ปุริเส ฆาเตสิ, ตุมฺเห จ เอวํ วเทถ, นตฺถิ นุ โข ปาปกมฺมสฺส ผลนฺติฯ มา, ภิกฺขเว, เอวํ อวจุตฺถ, พลวกลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา ธมฺมเสนาปติสฺส ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา อนุโมทนํ สุตฺวา อนุโลมิกขนฺติํ ปฏิลภิตฺวา โส ตตฺถ นิพฺพตฺโตติฯ

‘‘สุภาสิตํ สุณิตฺวาน, นาคริโย โจรฆาตโก;

อนุโลมขนฺติํ ลทฺธาน, โมทตี ติทิวํ คโต’’ติฯ

อุปฆาตกํ ปน สยํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ สมานํ อญฺญํ ทุพฺพลกมฺมํ ฆาเตตฺวา ตสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติฯ เอวํ ปน กมฺเมน กเต โอกาเส ตํ วิปากํ อุปฺปนฺนํ นาม วุจฺจติฯ อุปจฺเฉทกนฺติปิ เอตสฺเสว นามํฯ ตตฺรายํ นโย – กุสลกมฺมสฺส วิปจฺจนกาเล เอกํ อกุสลกมฺมํ อุฏฺฐาย ตํ กมฺมํ ฉินฺทิตฺวา ปาเตติฯ อกุสลกมฺมสฺสปิ วิปจฺจนกาเล เอกํ กุสลกมฺมํ อุฏฺฐาย ตํ กมฺมํ ฉินฺทิตฺวา ปาเตติฯ อิทํ อุปจฺเฉทกํ นามฯ

ตตฺถ อชาตสตฺตุโน กมฺมํ กุสลจฺเฉทกํ อโหสิ, องฺคุลิมาลตฺเถรสฺส อกุสลจฺเฉทกนฺติฯ เอวํ สุตฺตนฺติกปริยาเยน เอกาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ

อภิธมฺมปริยาเยน ปน โสฬส กมฺมานิ วิภตฺตานิ, เสยฺยถิทํ – ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ ฯ อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, อุปธิวิปตฺติํ, กาลวิปตฺติํ, ปโยควิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติ, อุปธิวิปตฺติ, กาลวิปตฺติ, ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺติฯ อตฺเถกจฺจานิ กลฺยาณานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺติ, อุปธิสมฺปตฺติํ, กาลสมฺปตฺติํ, ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจนฺตี’’ติ (วิภ. 810)ฯ

ตตฺถ ปาปกานีติ ลามกานิฯ กมฺมสมาทานานีติ กมฺมคฺคหณานิฯ คหิตสมาทินฺนานํ กมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตีติอาทีสุ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนารเห กมฺเม วิชฺชมาเนเยว สุคติภเว นิพฺพตฺตสฺส ตํ กมฺมํ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ คติสมฺปตฺติยา ปติพาหิตํ หุตฺวา น วิปจฺจตีติ อตฺโถฯ โย ปน ปาปกมฺเมน ทาสิยา วา กมฺมการิยา วา กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺติตฺวา อุปธิสมฺปนฺโน โหติ, อตฺตภาวสมิทฺธิยํ ติฏฺฐติฯ อถสฺส สามิกา ตสฺส รูปสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘นายํ กิลิฏฺฐกมฺมสฺสานุจฺฉวิโก’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน ชาตปุตฺตํ วิย ภณฺฑาคาริกาทิฏฺฐาเนสุ ฐเปตฺวา สมฺปตฺติํ โยเชตฺวา ปริหรนฺติฯ เอวรูปสฺส กมฺมํ อุปธิสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ปฐมกปฺปิกกาลสทิเส สุลภสมฺปนฺนรสโภชเน สุภิกฺขกาเล นิพฺพตฺตติ, ตสฺส วิชฺชมานมฺปิ ปาปกมฺมํ กาลสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน สมฺมาปโยคํ นิสฺสาย ชีวติ, อุปสงฺกมิตพฺพยุตฺตกาเล อุปสงฺกมติ, ปฏิกฺกมิตพฺพยุตฺตกาเล ปฏิกฺกมติ, ปลายิตพฺพยุตฺตกาเล ปลายติฯ

ลญฺชทานยุตฺตกาเล ลญฺชํ เทติ, โจริกยุตฺตกาเล โจริกํ กโรติ, เอวรูปสฺส ปาปกมฺมํ ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ

ทุคฺคติภเว นิพฺพตฺตสฺส ปน ปาปกมฺมํ คติวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ทาสิยา วา กมฺมการิยา วา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโต ทุพฺพณฺโณ โหติ ทุสฺสณฺฐาโน, ‘‘ยกฺโข นุ โข มนุสฺโส นุ โข’’ติ วิมติํ อุปฺปาเทติฯ โส สเจ ปุริโส โหติ, อถ นํ ‘‘นายํ อญฺญสฺส กมฺมสฺส อนุจฺฉวิโก’’ติ หตฺถิํ วา รกฺขาเปนฺติ อสฺสํ วา โคเณ วา, ติณกฏฺฐาทีนิ วา อาหราเปนฺติ, เขฬสรกํ วา คณฺหาเปนฺติฯ สเจ อิตฺถี โหติ, อถ นํ หตฺถิอสฺสาทีนํ ภตฺตมาสาทีนิ วา ปจาเปนฺติ, กจวรํ วา ฉฑฺฑาเปนฺติ, อญฺญํ วา ปน ชิคุจฺฉนียกมฺมํ กาเรนฺติฯ เอวรูปสฺส ปาปกมฺมํ อุปธิวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ทุพฺภิกฺขกาเล วา ปริหีนสมฺปตฺติกาเล วา อนฺตรกปฺเป วา นิพฺพตฺตติ, ตสฺส ปาปกมฺมํ กาลวิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ปโยคํ สมฺปาเทตุํ น ชานาติ, อุปสงฺกมิตพฺพยุตฺตกาเล อุปสงฺกมิตุํ น ชานาติ…เป.… โจริกยุตฺตกาเล โจริกํ กาตุํ น ชานาติ, ตสฺส ปาปกมฺมํ ปโยควิปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ

โย ปน อิฏฺฐารมฺมณานุภวนารเห กมฺเม วิชฺชมาเนเยว คนฺตฺวา ทุคฺคติภเว นิพฺพตฺตติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ คติวิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ปุญฺญานุภาเวน ราชราชมหามตฺตาทีนํ เคเห นิพฺพตฺติตฺวา กาโณ วา โหติ กุณี วา ขญฺโช วา ปกฺขหโต วา, ตสฺส โอปรชฺชเสนาปติภณฺฑาคาริกฏฺฐานาทีนิ น อนุจฺฉวิกานีติ น เทนฺติฯ อิจฺจสฺส ตํ ปุญฺญํ อุปธิวิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย ปน ทุพฺภิกฺขกาเล วา ปริหีนสมฺปตฺติกาเล วา อนฺตรกปฺเป วา มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตติ, ตสฺส ตํ กลฺยาณกมฺมํ กาลวิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ โย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ปโยคํ สมฺปาเทตุํ น ชานาติ, ตสฺส กลฺยาณกมฺมํ ปโยควิปตฺติปฏิพาฬฺหํ น วิปจฺจติ นามฯ

กลฺยาณกมฺเมน ปน สุคติภเว นิพฺพตฺตสฺส ตํ กมฺมํ คติสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นาม ฯ

ราชราชมหามตฺตาทีนํ กุเล นิพฺพตฺติตฺวา อุปธิสมฺปตฺติํ ปตฺตสฺส อตฺตภาวสมิทฺธิยํ ฐิตสฺส เทวนคเร สมุสฺสิตรตนโตรณสทิสํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส โอปรชฺชเสนาปติภณฺฑาคาริกฏฺฐานาทีนิ อนุจฺฉวิกานี’’ติ ทหรสฺเสว สโต ตานิ ฐานนฺตรานิ เทนฺติ, เอวรูปสฺส กลฺยาณกมฺมํ อุปธิสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย ปฐมกปฺปิเกสุ วา สุลภนฺนปานกาเล วา นิพฺพตฺตติ, ตสฺส กลฺยาณกมฺมํ กาลสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ โย วุตฺตนเยเนว ปโยคํ สมฺปาเทตุํ ชานาติ, ตสฺส กมฺมํ ปโยคสมฺปตฺติํ อาคมฺม วิปจฺจติ นามฯ เอวํ อภิธมฺมปริยาเยน โสฬส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ

อปรานิปิ ปฏิสมฺภิทามคฺคปริยาเยน ทฺวาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก, ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก’’ติ (ปฏิ. ม. 1.234)ฯ

ตตฺถ ยํ กมฺมํ อตีเต อายูหิตํ อตีเตเยว วิปากวารํ ลภิ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนสิ, รูปชนกํ รูปํ, ตํ อโหสิ กมฺมํ อโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ นาสกฺขิ, ตํ อโหสิ กมฺมํ นาโหสิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน อตีเต อายูหิตํ เอตรหิ ลทฺธวิปากวารํ ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ ชเนตฺวา รูปชนกํ รูปํ ชเนตฺวา ฐิตํ, ตํ อโหสิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ อลทฺธวิปากวารํ ปฏิสนฺธิชนกํ วา ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ นาสกฺขิ, ตํ อโหสิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน อตีเต อายูหิตํ อนาคเต วิปากวารํ ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ รูปํ ชเนตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ อนาคเต วิปากวารํ น ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ น สกฺขิสฺสติ, ตํ อโหสิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ

ยํ ปน เอตรหิ อายูหิตํ เอตรหิเยว วิปากวารํ ลภติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ อตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน เอตรหิ วิปากวารํ น ลภติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ นตฺถิ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน เอตรหิ อายูหิตํ อนาคเต วิปากวารํ ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ รูปํ ชเนตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ สกฺขิสฺสติ, ตํ อตฺถิ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ

ยํ ปนานาคเต อายูหิสฺสติ, อนาคเตเยว วิปากวารํ ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนสฺสติ, ตํ ภวิสฺสติ กมฺมํ ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วิปากวารํ น ลภิสฺสติ, ปฏิสนฺธิชนกํ ปฏิสนฺธิํ รูปชนกํ วา รูปํ ชเนตุํ น สกฺขิสฺสติ, ตํ ภวิสฺสติ กมฺมํ น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโกติ วุตฺตํฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปริยาเยน ทฺวาทส กมฺมานิ วิภตฺตานิฯ

อิติ อิมานิ เจว ทฺวาทส อภิธมฺมปริยาเยน วิภตฺตานิ จ โสฬส กมฺมานิ อตฺตโน ฐานา โอสกฺกิตฺวา สุตฺตนฺติกปริยาเยน วุตฺตานิ เอกาทส กมฺมานิเยว ภวนฺติฯ ตานิปิ ตโต โอสกฺกิตฺวา ตีณิเยว กมฺมานิ โหนฺติ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ, อุปปชฺชเวทนียํ , อปรปริยายเวทนียนฺติฯ เตสํ สงฺกมนํ นตฺถิ, ยถาฐาเนเยว ติฏฺฐนฺติฯ ยทิ หิ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ วา อปรปริยายเวทนียํ วา ภเวยฺย, ‘‘ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม’’ติ สตฺถา น วเทยฺยฯ สเจปิ อุปปชฺชเวทนียํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วา อปรปริยายเวทนียํ วา ภเวยฺย, ‘‘อุปปชฺช วา’’ติ สตฺถา น วเทยฺยฯ อถาปิ อปรปริยายเวทนียํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วา อุปปชฺชเวทนียํ วา ภเวยฺย, ‘‘อปเร วา ปริยาเย’’ติ สตฺถา น วเทยฺยฯ

สุกฺกปกฺเขปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ ปน โลเภ วิคเตติ โลเภ อปคเต นิรุทฺเธฯ ตาลวตฺถุกตนฺติ ตาลวตฺถุ วิย กตํ, มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย ปุน อวิรุฬฺหิสภาวํ กตนฺติ อตฺโถฯ อนภาวํ กตนฺติ อนุอภาวํ กตํ, ยถา ปุน นุปฺปชฺชติ, เอวํ กตนฺติ อตฺโถฯ เอวสฺสูติ เอวํ ภเวยฺยุํฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ พีชานิ วิย กุสลากุสลํ กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํ, ตานิ อคฺคินา ฑหนปุริโส วิย โยคาวจโร, อคฺคิ วิย มคฺคญาณํ , อคฺคิํ ทตฺวา พีชานํ ฑหนกาโล วิย มคฺคญาเณน กิเลสานํ ทฑฺฒกาโล, มสิกตกาโล วิย ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ฉินฺนมูลเก กตฺวา ฐปิตกาโล, มหาวาเต โอปุนิตฺวา นทิยา วา ปวาเหตฺวา อปฺปวตฺติกตกาโล วิย อุปาทินฺนกสนฺตานสฺส นิโรเธน ฉินฺนมูลกานํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปฏิสนฺธิกภาเวน นิรุชฺฌิตฺวา ปุน ภวสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคหิตกาโล เวทิตพฺโพฯ

โมหชญฺจาปวิทฺทสูติ โมหชญฺจาปิ อวิทฺทสุฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ โส อวิทู อนฺธพาโล โลภชญฺจ โทสชญฺจ โมหชญฺจาติ กมฺมํ กโรติ, เอวํ กโรนฺเตน ยํ เตน ปกตํ กมฺมํ อปฺปํ วา ยทิ วา พหุํฯ อิเธว ตํ เวทนิยนฺติ ตํ กมฺมํ เตน พาเลน อิธ สเก อตฺตภาเวเยว เวทนียํ, ตสฺเสว ตํ อตฺตภาเว วิปจฺจตีติ อตฺโถฯ วตฺถุํ อญฺญํ น วิชฺชตีติ ตสฺส กมฺมสฺส วิปจฺจนตฺถาย อญฺญํ วตฺถุ นตฺถิฯ น หิ อญฺเญน กตํ กมฺมํ อญฺญสฺส อตฺตภาเว วิปจฺจติฯ ตสฺมา โลภญฺจ โทสญฺจ, โมหชญฺจาปิ วิทฺทสูติ ตสฺมา โย วิทู เมธาวี ปณฺฑิโต ตํ โลภชาทิเภทํ กมฺมํ น กโรติ, โส วิชฺชํ อุปฺปาทยํ ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห, อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ วา ปน วิชฺชํ อุปฺปาเทนฺโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหติฯ เทสนาสีสเมเวตํ, สุคติโยปิ ปน โส ขีณาสโว ชหติเยวฯ ยมฺปิ เจตํ ‘‘ตสฺมา โลภญฺจ โทสญฺจา’’ติ วุตฺตํ, เอตฺถาปิ โลภโทสสีเสน โลภชญฺจ โทสชญฺจ กมฺมเมว นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สุตฺตนฺเตสุปิ คาถายปิ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตนฺติฯ

5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม อาฬวิยนฺติ อาฬวิรฏฺเฐฯ โคมคฺเคติ คุนฺนํ คมนมคฺเคฯ ปณฺณสนฺถเรติ สยํ ปติตปณฺณสนฺถเรฯ อถาติ เอวํ คุนฺนํ คมนมคฺคํ อุชุํ มหาปถํ นิสฺสาย สิํสปาวเน สยํ ปติตปณฺณานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา กตสนฺถเร สุคตมหาจีวรํ ปตฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺเน ตถาคเตฯ หตฺถโก อาฬวโกติ หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตา เอวํลทฺธนาโม อาฬวโก ราชปุตฺโตฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต , ภควา’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ กสฺมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตํ ฐานํ คนฺตฺวา นิสินฺโน, กสฺมา ราชกุมาโร ตตฺถ คโตติ? สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตาว อฏฺฐุปฺปตฺติกาย ธมฺมเทสนาย สมุฏฺฐานํ ทิสฺวา ตตฺถ นิสินฺโน, ราชกุมาโรปิ ปาโตว อุฏฺฐาย ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต มหามคฺคา โอกฺกมฺม โคปถํ คเหตฺวา ‘‘พุทฺธานํ ปูชนตฺถาย มิสฺสกมาลํ โอจินิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอวํ โส ตตฺถ คโตติฯ สุขมสยิตฺถาติ สุขํ สยิตฺถฯ

อนฺตรฏฺฐโกติ มาฆผคฺคุณานํ อนฺตเร อฏฺฐทิวสปริมาโณ กาโลฯ มาฆสฺส หิ อวสาเน จตฺตาโร ทิวสา, ผคฺคุณสฺส อาทิมฺหิ จตฺตาโรติ อยํ ‘‘อนฺตรฏฺฐโก’’ติ วุจฺจติฯ หิมปาตสมโยติ หิมสฺส ปตนสมโยฯ ขราติ ผรุสา กกฺขฬา วาฯ โคกณฺฏกหตาติ นววุฏฺเฐ เทเว คาวีนํ อกฺกนฺตกฺกนฺตฏฺฐาเน ขุรนฺตเรหิ กทฺทโม อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐติ, โส วาตาตเปน สุกฺโข กกจทนฺตสทิโส โหติ ทุกฺขสมฺผสฺโสฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘โคกณฺฏกหตา ภูมี’’ติฯ คุนฺนํ ขุรนฺตเรหิ ฉินฺนาติปิ อตฺโถฯ เวรมฺโภ วาโต วายตีติ จตูหิ ทิสาหิ วายนฺโต วาโต วายติฯ เอกาย ทิสาย วา ทฺวีหิ วา ทิสาหิ ตีหิ วา ทิสาหิ วายนฺโต วาโต เวรมฺโภติ น วุจฺจติฯ

เตน หิ ราชกุมาราติ อิทํ สตฺถา ‘‘อยํ ราชกุมาโร โลกสฺมิํ เนว สุขวาสิโน, น ทุกฺขวาสิโน ชานาติ, ชานาเปสฺสามิ น’’นฺติ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อาหฯ ตตฺถ ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา ตุยฺหํ รุจฺเจยฺยฯ อิธสฺสาติ อิมสฺมิํ โลเก อสฺสฯ โคนกตฺถโตติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถโตฯ ปฏิกตฺถโตติ อุณฺณามเยน เสตตฺถรเณน อตฺถโตฯ ปฏลิกตฺถโตติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถโตฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถโตฯ ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธาโนติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกสฺส อุภโต ฐปิตโลหิตกูปธาโนฯ ปชาปติโยติ ภริยาโยฯ