9. ปมาทาทิวคฺควณฺณนา

[81] นวมสฺสาปิ ปฐมํ อฏฺฐุปฺปตฺติยเมว กถิตํฯ สมฺพหุลา กิร ภิกฺขู ธมฺมสภายํ นิสินฺนา กุมฺภโฆสกํ อารพฺภ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปุพฺเพ อปฺปยสํ อปฺปปริวารํ อโหสิ, อิทานิ มหายสํ มหาปริวารํ ชาต’’นฺติ กถยิํสุฯ สตฺถา ปุริมนเยเนว อาคนฺตฺวา เตสํ วจนํ สุตฺวา อิมํ สุตฺตํ อารภิฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

[82] ทุติยาทีสุ มหโต อนตฺถายาติ มหนฺตสฺส อนตฺถสฺส อตฺถายฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปมาทาทิวคฺควณฺณนาฯ

10. ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนา

[98] ทสเม อชฺฌตฺติกนฺติ นิยกชฺฌตฺตวเสน อชฺฌตฺติกํฯ องฺคนฺติ การณํฯ อิติ กริตฺวาติ เอวํ กตฺวาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ อตฺตโน สนฺตาเน สมุฏฺฐิตํ การณนฺติ กตฺวา น อญฺญํ เอกํ การณมฺปิ สมนุปสฺสามีติฯ

[110-114] พาหิรนฺติ อชฺฌตฺตสนฺตานโต พหิ ภวํฯ สทฺธมฺมสฺสาติ สุทฺธมฺมสฺส, สาสนสฺสาติ อตฺโถฯ สมฺโมสายาติ วินาสายฯ อนฺตรธานายาติ อปญฺญาณตฺถายฯ

[115] ฐิติยาติ จิรฏฺฐิตตฺถํฯ อสมฺโมสาย อนนฺตรธานายาติ วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เสสเมตฺถ จตุกฺโกฏิเก วุตฺตนยเมวฯ

[130] อิโต ปเรสุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตีติอาทีสุ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตาว ทส กุสลกมฺมปถา ธมฺโม, ทส อกุสลกมฺมปถา อธมฺโมฯ

ตถา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา ธมฺโม นาม; ตโย สติปฏฺฐานา ตโย สมฺมปฺปธานา ตโย อิทฺธิปาทา ฉ อินฺทฺริยานิ ฉ พลานิ อฏฺฐ โพชฺฌงฺคา นวงฺคิโก มคฺโคติ จ จตฺตาโร อุปาทานา ปญฺจ นีวรณานิ สตฺต อนุสยา อฏฺฐ มิจฺฉตฺตานิ จ อยํ อธมฺโมฯ

ตตฺถ ยํกิญฺจิ เอกํ อธมฺมโกฏฺฐาสํ คเหตฺวา ‘‘อิมํ อธมฺมํ ธมฺโมติ กริสฺสาม, เอวํ อมฺหากํ อาจริยกุลํ นิยฺยานิกํ ภวิสฺสติ, มยํ จ โลเก ปากฏา ภวิสฺสามา’’ติ ตํ อธมฺมํ ‘‘ธมฺโม อย’’นฺติ กถยนฺตา อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺติ นามฯ ตเถว ธมฺมโกฏฺฐาเสสุ เอกํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อธมฺโม’’ติ กเถนฺตา ธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปนฺติ นามฯ วินยปริยาเยน ปน ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ยถาปฏิญฺญาย กตฺตพฺพํ กมฺมํ ธมฺโม นาม, อภูเตน วตฺถุนา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา อปฏิญฺญาย กตฺตพฺพํ กมฺมํ อธมฺโม นามฯ

สุตฺตนฺตปริยาเยน ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย สํวโร ปหานํ ปฏิสงฺขาติ อยํ วินโย นาม, ราคาทีนํ อวินโย อสํวโร อปฺปหานํ อปฏิสงฺขาติ อยํ อวินโย นามฯ วินยปริยาเยน วตฺถุสมฺปตฺติ, ญตฺติสมฺปตฺติ, อนุสฺสาวนสมฺปตฺติ, สีมาสมฺปตฺติ, ปริสสมฺปตฺตีติ อยํ วินโย นามฯ วตฺถุวิปตฺติ, ญตฺติวิปตฺติ, อนุสฺสาวนวิปตฺติ, สีมาวิปตฺติ ปริสวิปตฺตีติ อยํ อวินโย นามฯ

สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา…เป.… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน; ตโย สติปฏฺฐานา ตโย สมฺมปฺปธานา ตโย อิทฺธิปาทา ฉ อินฺทฺริยานิ ฉ พลานิ อฏฺฐ โพชฺฌงฺคา นวงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนฯ วินยปริยาเยน จตฺตาโร ปาราชิกา เตรส สงฺฆาทิเสสา ทฺเว อนิยตา ติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน; ตโย ปาราชิกา จุทฺทส สงฺฆาทิเสสา ตโย อนิยตา เอกติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตนฯ

สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิกํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ มหากรุณาสมาปตฺติสมาปชฺชนํ พุทฺธจกฺขุนา โลกโวโลกนํ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสน สุตฺตนฺตเทสนา ชาตกกถาติ อิทํ อาจิณฺณํ, น เทวสิกํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ…เป.… น ชาตกกถาติ อิทํ อนาจิณฺณํฯ

วินยปริยาเยน นิมนฺติตสฺส วสฺสาวาสํ วสิตฺวา อปโลเกตฺวา จาริกาปกฺกมนํ ปวาเรตฺวา จาริกาปกฺกมนํ, อาคนฺตุเกหิ สทฺธิํ ปฐมํ ปฏิสนฺถารกรณนฺติ อิทํ อาจิณฺณํ, ตสฺเสว อาจิณฺณสฺส อกรณํ อนาจิณฺณํ นามฯ

สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ ปญฺญตฺตํ นาม; ตโย สติปฏฺฐานา…เป.… นวงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ อปญฺญตฺตํ นามฯ วินยปริยาเยน จตฺตาโร ปาราชิกา…เป.… ติํสนิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ ปญฺญตฺตํ นาม; ตโย ปาราชิกา…เป.… เอกติํส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ อปญฺญตฺตํ นามฯ

ยํ ปเนตํ สพฺพสุตฺตานํ ปริโยสาเน เตจิมํ สทฺธมฺมํ อนฺตรธาเปนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ ปญฺจ อนฺตรธานานิ นาม อธิคมอนฺตรธานํ, ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ, ปริยตฺติอนฺตรธานํ, ลิงฺคอนฺตรธานํ, ธาตุอนฺตรธานนฺติ ฯ ตตฺถ อธิคโมติ จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ ผลานิ, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, ติสฺโส วิชฺชา, ฉ อภิญฺญาติฯ โส ปริหายมาโน ปฏิสมฺภิทาโต ปฏฺฐาย ปริหายติฯ พุทฺธานํ หิ ปรินิพฺพานโต วสฺสสหสฺสเมว ปฏิสมฺภิทา นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกนฺติ, ตโต ปรํ ฉ อภิญฺญา, ตโต ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา ติสฺโส วิชฺชา นิพฺพตฺเตนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ตาปิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา สุกฺขวิปสฺสกา โหนฺติฯ เอเตเนว อุปาเยน อนาคามิโน สกทาคามิโน โสตาปนฺนาติฯ เตสุ ธรนฺเตสุ อธิคโม อนนฺตรหิโต นาม น โหติฯ ปจฺฉิมกสฺส ปน โสตาปนฺนสฺส ชีวิตกฺขเยน อธิคโม อนฺตรหิโต นาม โหติฯ อิทํ อธิคมอนฺตรธานํ นามฯ

ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ นาม ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตา จตุปาริสุทฺธิสีลมตฺตํ รกฺขนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ‘‘สีลํ ปริปุณฺณํ กตฺวา รกฺขาม, ปธานญฺจ อนุยุญฺชาม, น จ มคฺคํ วา ผลํ วา สจฺฉิกาตุํ สกฺโกม, นตฺถิ อิทานิ อริยธมฺมปฏิเวโธ’’ติ โวสานํ อาปชฺชิตฺวา โกสชฺชพหุลา อญฺญมญฺญํ น โจเทนฺติ น สาเรนฺติ อกุกฺกุจฺจกา โหนฺติ, ตโต ปฏฺฐาย ขุทฺทานุขุทฺทกานิ มทฺทนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยานิ อาปชฺชนฺติ, ตโต ครุกาปตฺติํฯ ปาราชิกมตฺตเมว ติฏฺฐติฯ จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขนฺตานํ ภิกฺขูนํ สเตปิ สหสฺเสปิ ธรมาเน ปฏิปตฺติ อนนฺตรหิตา นาม น โหติฯ

ปจฺฉิมกสฺส ปน ภิกฺขุโน สีลเภเทน วา ชีวิตกฺขเยน วา อนฺตรหิตา โหตีติ อิทํ ปฏิปตฺติอนฺตรธานํ นามฯ

ปริยตฺตีติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สาฏฺฐกถา ปาฬิฯ ยาว สา ติฏฺฐติ, ตาว ปริยตฺติ ปริปุณฺณา นาม โหติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ราชยุวราชาโน อธมฺมิกา โหนฺติ, เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชามจฺจาทโย อธมฺมิกา โหนฺติ, ตโต รฏฺฐชนปทวาสิโนติฯ เอเตสํ อธมฺมิกตาย เทโว น สมฺมา วสฺสติ, ตโต สสฺสานิ น สมฺปชฺชนฺติฯ เตสุ อสมฺปชฺชนฺเตสุ ปจฺจยทายกา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปจฺจเย ทาตุํ น สกฺโกนฺติ, ภิกฺขู ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา อนฺเตวาสิเก สงฺคเหตุํ น สกฺโกนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปริยตฺติ ปริหายติ, อตฺถวเสน ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปาฬิวเสเนว ธาเรนฺติฯ ตโต คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ปาฬิมฺปิ สกลํ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ, ปฐมํ อภิธมฺมปิฏกํ ปริหายติฯ ปริหายมานํ มตฺถกโต ปฏฺฐาย ปริหายติ ฯ ปฐมเมว หิ ปฏฺฐานมหาปกรณํ ปริหายติ, ตสฺมิํ ปริหีเน ยมกํ, กถาวตฺถุ, ปุคฺคลปญฺญตฺติ, ธาตุกถา, วิภงฺโค, ธมฺมสงฺคโหติฯ

เอวํ อภิธมฺมปิฏเก ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหายติฯ ปฐมญฺหิ องฺคุตฺตรนิกาโย ปริหายติ, ตสฺมิมฺปิ ปฐมํ เอกาทสกนิปาโต, ตโต ทสกนิปาโต…เป.… ตโต เอกกนิปาโตติฯ เอวํ องฺคุตฺตเร ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย สํยุตฺตนิกาโย ปริหายติฯ ปฐมํ หิ มหาวคฺโค ปริหายติ, ตโต สฬายตนวคฺโค, ขนฺธวคฺโค, นิทานวคฺโค, สคาถาวคฺโคติฯ เอวํ สํยุตฺตนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย มชฺฌิมนิกาโย ปริหายติฯ ปฐมํ หิ อุปริปณฺณาสโก ปริหายติ, ตโต มชฺฌิมปณฺณาสโก, ตโต มูลปณฺณาสโกติฯ เอวํ มชฺฌิมนิกาเย ปริหีเน มตฺถกโต ปฏฺฐาย ทีฆนิกาโย ปริหายติฯ ปฐมญฺหิ ปาถิกวคฺโค ปริหายติ, ตโต มหาวคฺโค, ตโต สีลกฺขนฺธวคฺโคติฯ เอวํ ทีฆนิกาเย ปริหีเน สุตฺตนฺตปิฏกํ ปริหีนํ นาม โหติฯ วินยปิฏเกน สทฺธิํ ชาตกเมว ธาเรนฺติฯ วินยปิฏกํ ลชฺชิโนว ธาเรนฺติ, ลาภกามา ปน ‘‘สุตฺตนฺเต กถิเตปิ สลฺลกฺเขนฺตา นตฺถี’’ติ ชาตกเมว ธาเรนฺติฯ

คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ชาตกมฺปิ ธาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ อถ เตสํ ปฐมํ เวสฺสนฺตรชาตกํ ปริหายติ, ตโต ปฏิโลมกฺกเมน ปุณฺณกชาตกํ, มหานารทชาตกนฺติ ปริโยสาเน อปณฺณกชาตกํ ปริหายติฯ เอวํ ชาตเก ปริหีเน วินยปิฏกเมว ธาเรนฺติฯ

คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล วินยปิฏกมฺปิ มตฺถกโต ปฏฺฐาย ปริหายติฯ ปฐมญฺหิ ปริวาโร ปริหายติ, ตโต ขนฺธโก, ภิกฺขุนีวิภงฺโค, มหาวิภงฺโคติ อนุกฺกเมน อุโปสถกฺขนฺธกมตฺตเมว ธาเรนฺติฯ ตทาปิ ปริยตฺติ อนฺตรหิตา น โหติฯ ยาว ปน มนุสฺเสสุ จาตุปฺปทิกคาถาปิ ปวตฺตติ, ตาว ปริยตฺติ อนนฺตรหิตาว โหติฯ ยทา สทฺโธ ปสนฺโน ราชา หตฺถิกฺขนฺเธ สุวณฺณจงฺโกฏกมฺหิ สหสฺสตฺถวิกํ ฐปาเปตฺวา ‘‘พุทฺเธหิ กถิตํ จาตุปฺปทิกคาถํ ชานนฺโต อิมํ สหสฺสํ คณฺหตู’’ติ นคเร เภริํ จราเปตฺวา คณฺหนกํ อลภิตฺวา ‘‘เอกวารํ จราปิเต นาม สุณนฺตาปิ โหนฺติ อสฺสุณนฺตาปี’’ติ ยาวตติยํ จราเปตฺวา คณฺหนกํ อลภิตฺวา ราชปุริสา ตํ สหสฺสตฺถวิกํ ปุน ราชกุลํ ปเวเสนฺติ, ตทา ปริยตฺติ อนฺตรหิตา นาม โหติฯ อิทํ ปริยตฺติอนฺตรธานํ นามฯ

คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล จีวรคฺคหณํ ปตฺตคฺคหณํ สมฺมิญฺชนปสารณํ อาโลกิตวิโลกิตํ น ปาสาทิกํ โหติฯ นิคณฺฐสมณา วิย อลาพุปตฺตํ ภิกฺขู ปตฺตํ อคฺคพาหาย ปกฺขิปิตฺวา อาทาย วิจรนฺติ, เอตฺตาวตาปิ ลิงฺคํ อนนฺตรหิตเมว โหติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปน กาเล อคฺคพาหโต โอตาเรตฺวา หตฺเถน วา สิกฺกาย วา โอลมฺพิตฺวา วิจรนฺติ, จีวรมฺปิ รชนสารุปฺปํ อกตฺวา โอฏฺฐฏฺฐิวณฺณํ กตฺวา วิจรนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล รชนมฺปิ น โหติ ทสจฺฉินฺทนมฺปิ โอวฏฺฏิกวิชฺฌนมฺปิ, กปฺปมตฺตํ กตฺวา วฬญฺเชนฺติฯ ปุน โอวฏฺฏิกํ วิชฺฌิตฺวา กปฺปํ น กโรนฺติฯ ตโต อุภยมฺปิ อกตฺวา ทสา เฉตฺวา ปริพฺพาชกา วิย จรนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ‘‘โก อิมินา อมฺหากํ อตฺโถ’’ติ ขุทฺทกํ กาสาวขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย วา พนฺธนฺติ, เกเสสุ วา อลฺลียาเปนฺติ, ทารภรณํ วา กโรนฺตา กสิตฺวา วปิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปตฺวา วิจรนฺติฯ ตทา ทกฺขิณํ เทนฺตา สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอเตสํ เทนฺติฯ

อิทํ สนฺธาย ภควตา วุตฺตํ – ‘‘ภวิสฺสนฺติ โข, ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺฐา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปาหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺเขยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 3.380)ฯ ตโต คจฺฉนฺเต กาเล นานาวิธานิ กมฺมานิ กโรนฺตา ‘‘ปปญฺโจ เอส, กิํ อิมินา อมฺหาก’’นฺติ กาสาวขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา อรญฺเญ ขิปนฺติฯ เอตสฺมิํ กาเล ลิงฺคํ อนฺตรหิตํ นาม โหติฯ กสฺสปทสพลสฺส กิร กาลโต ปฏฺฐาย โยนกานํ เสตวตฺถํ ปารุปิตฺวา จรณํ จาริตฺตํ ชาตนฺติฯ อิทํ ลิงฺคอนฺตรธานํ นามฯ

ธาตุอนฺตรธานํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – ตีณิ ปรินิพฺพานานิ, กิเลสปรินิพฺพานํ – ขนฺธปรินิพฺพานํ, ธาตุปรินิพฺพานนฺติฯ ตตฺถ กิเลสปรินิพฺพานํ โพธิปลฺลงฺเก อโหสิ, ขนฺธปรินิพฺพานํ กุสินารายํ, ธาตุปรินิพฺพานํ อนาคเต ภวิสฺสติฯ กถํ? ตโต ตตฺถ ตตฺถ สกฺการสมฺมานํ อลภมานา ธาตุโย พุทฺธานํ อธิฏฺฐานพเลน สกฺการสมฺมานลภนกฏฺฐานํ คจฺฉนฺติฯ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สพฺพฏฺฐาเนสุ สกฺการสมฺมาโน น โหติฯ สาสนสฺส หิ โอสกฺกนกาเล อิมสฺมิํ ตมฺพปณฺณิทีเป สพฺพา ธาตุโย สนฺนิปติตฺวา มหาเจติยํ, ตโต นาคทีเป ราชายตนเจติยํ, ตโต โพธิปลฺลงฺกํ คมิสฺสนฺติฯ นาคภวนโตปิ เทวโลกโตปิ พฺรหฺมโลกโตปิ ธาตุโย มหาโพธิปลฺลงฺกเมว คมิสฺสนฺติฯ สาสปมตฺตาปิ ธาตุ อนฺตรา น นสฺสิสฺสติฯ สพฺพา ธาตุโย มหาโพธิมณฺเฑ สนฺนิปติตฺวา พุทฺธรูปํ คเหตฺวา โพธิมณฺเฑ ปลฺลงฺเกน นิสินฺนพุทฺธสรีรสิริํ ทสฺเสนฺติฯ ทฺวตฺติํส มหาปุริสลกฺขณานิ อสีติ อนุพฺยญฺชนานิ พฺยามปฺปภาติ สพฺพํ ปริปุณฺณเมว โหติฯ ตโต ยมกปาฏิหาริยทิวเส วิย ปาฏิหาริยํ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ ตทา มนุสฺสภูตสตฺโต นาม ตตฺถ คโต นตฺถิ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปน เทวตา สพฺพาว สนฺนิปติตฺวา ‘‘อชฺช ทสพโล ปรินิพฺพายติ, อิโตทานิ ปฏฺฐาย อนฺธการํ ภวิสฺสตี’’ติ ปริเทวนฺติฯ อถ ธาตุสรีรโต เตโช สมุฏฺฐาย ตํ สรีรํ อปณฺณตฺติกภาวํ คเมติฯ ธาตุสรีรโต สมุฏฺฐิตา ชาลา ยาว พฺรหฺมโลกา อุคฺคจฺฉิสฺสติ, สาสปมตฺตาย เสสายปิ ธาตุยา สติ เอกชาลาว ภวิสฺสติฯ ธาตูสุ ปริยาทานํ คตาสุ ปจฺฉิชฺชิสฺสติฯ

เอวํ มหนฺตํ อานุภาวํ ทสฺเสตฺวา ธาตุโย อนฺตรธายนฺติฯ ตทา สนฺนิปติตา เทวสงฺฆา พุทฺธานํ ปรินิพฺพุตทิวเส วิย ทิพฺพคนฺธมาลาตูริยาทีหิ สกฺการํ กตฺวา ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘อนาคเต อุปฺปชฺชนกํ พุทฺธํ ปสฺสิตุํ ลภิสฺสาม ภควา’’ติ วตฺวา สกสกฏฺฐานเมว คจฺฉนฺติฯ อิทํ ธาตุอนฺตรธานํ นามฯ

อิมสฺส ปญฺจวิธสฺส อนฺตรธานสฺส ปริยตฺติอนฺตรธานเมว มูลํฯ ปริยตฺติยา หิ อนฺตรหิตาย ปฏิปตฺติ อนฺตรธายติ, ปริยตฺติยา ฐิตาย ปฏิปตฺติ ปติฏฺฐาติฯ เตเนว อิมสฺมิํ ทีเป จณฺฑาลติสฺสมหาภเย สกฺโก เทวราชา มหาอุฬุมฺปํ มาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อาโรจาเปสิ ‘‘มหนฺตํ ภยํ ภวิสฺสติ, น สมฺมา เทโว วสฺสิสฺสติ, ภิกฺขู ปจฺจเยหิ กิลมนฺตา ปริยตฺติํ สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, ปรตีรํ คนฺตฺวา อยฺเยหิ ชีวิตํ รกฺขิตุํ วฏฺฏติฯ อิมํ มหาอุฬุมฺปํ อารุยฺห คจฺฉถ, ภนฺเตฯ เยสํ เอตฺถ นิสชฺชฏฺฐานํ นปฺปโหติ, เต กฏฺฐขณฺเฑปิ อุรํ ฐเปตฺวา คจฺฉนฺตุ, สพฺเพสมฺปิ ภยํ น ภวิสฺสตี’’ติฯ ตทา สมุทฺทตีรํ ปตฺวา สฏฺฐิ ภิกฺขู กติกํ กตฺวา ‘‘อมฺหากํ เอตฺถ คมนกิจฺจํ นตฺถิ, มยํ อิเธว หุตฺวา เตปิฏกํ รกฺขิสฺสามา’’ติ ตโต นิวตฺติตฺวา ทกฺขิณมลยชนปทํ คนฺตฺวา กนฺทมูลปณฺเณหิ ชีวิกํ กปฺเปนฺตา วสิํสุฯ กาเย วหนฺเต นิสีทิตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺติ, อวหนฺเต วาลิกํ อุสฺสาเรตฺวา ปริวาเรตฺวา สีสานิ เอกฏฺฐาเน กตฺวา ปริยตฺติํ สมฺมสนฺติฯ อิมินา นิยาเมน ทฺวาทส สํวจฺฉรานิ สาฏฺฐกถํ เตปิฏกํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ธารยิํสุฯ

ภเย วูปสนฺเต สตฺตสตา ภิกฺขู อตฺตโน คตฏฺฐาเน สาฏฺฐกเถ เตปิฏเก เอกกฺขรมฺปิ เอกพฺยญฺชนมฺปิ อนาเสตฺวา อิมเมว ทีปมาคมฺม กลฺลคามชนปเท มณฺฑลารามวิหารํ ปวิสิํสุฯ เถรานํ อาคมนปฺปวตฺติํ สุตฺวา อิมสฺมิํ ทีเป โอหีนา สฏฺฐิ ภิกฺขู ‘‘เถเร ปสฺสิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา เถเรหิ สทฺธิํ เตปิฏกํ โสเธนฺตา เอกกฺขรมฺปิ เอกพฺยญฺชนมฺปิ อสเมนฺตํ นาม น ปสฺสิํสุฯ ตสฺมิํ ฐาเน เถรานํ อยํ กถา อุทปาทิ ‘‘ปริยตฺติ นุ โข สาสนสฺส มูลํ , อุทาหุ ปฏิปตฺตี’’ติฯ ปํสุกูลิกตฺเถรา ‘‘ปฏิปตฺติมูล’’นฺติ อาหํสุ, ธมฺมกถิกา ‘‘ปริยตฺตี’’ติ ฯ อถ เน เถรา ‘‘ตุมฺหากํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ วจนมตฺเตเนว น กโรม, ชินภาสิตํ สุตฺตํ อาหรถา’’ติ อาหํสุฯ

สุตฺตํ อาหริตุํ น ภาโรติ ‘‘อิเม จ, สุภทฺท , ภิกฺขู สมฺมา วิหเรยฺยุํ, อสุญฺโญ โลโก อรหนฺเตหิ อสฺสาติ (ที. นิ. 2.214)ฯ ปฏิปตฺติมูลกํ, มหาราช, สตฺถุสาสนํ ปฏิปตฺติสารกํฯ ปฏิปตฺติยา ธรนฺตาย ติฏฺฐตี’’ติ (มิ. ป. 4.1.7) สุตฺตํ อาหริํสุฯ อิมํ สุตฺตํ สุตฺวา ธมฺมกถิกา อตฺตโน วาทฐปนตฺถาย อิมํ สุตฺตํ อาหริํสุ –

‘‘ยาว ติฏฺฐนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;

ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุฏฺฐิเต ยถาฯ

‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเฐ วินยมฺหิ จ;

ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถาฯ

‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;

ปฏิปตฺติยํ ฐิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติฯ

อิมสฺมิํ สุตฺเต อาหเฏ ปํสุกูลิกตฺเถรา ตุณฺหี อเหสุํ, ธมฺมกถิกตฺเถรานํเยว วจนํ ปุรโต อโหสิฯ ยถา หิ ควสตสฺส วา ควสหสฺสสฺส วา อนฺตเร ปเวณิปาลิกาย เธนุยา อสติ โส วํโส สา ปเวณิ น ฆฏียติ, เอวเมวํ อารทฺธวิปสฺสกานํ ภิกฺขูนํ สเตปิ สหสฺเสปิ สํวิชฺชมาเน ปริยตฺติยา อสติ อริยมคฺคปฏิเวโธ นาม น โหติฯ ยถา จ นิธิกุมฺภิยา ชานนตฺถาย ปาสาณปิฏฺเฐ อกฺขเรสุ ฐปิเตสุ ยาว อกฺขรานิ ธรนฺติ, ตาว นิธิกุมฺภิ นฏฺฐา นาม น โหติฯ เอวเมวํ ปริยตฺติยา ธรมานาย สาสนํ อนฺตรหิตํ นาม น โหตีติฯ

ทุติยปมาทาทิวคฺควณฺณนาฯ

11. อธมฺมวคฺควณฺณนา

[140] เอกาทสเม วคฺเค อธมฺมํ อธมฺโมติอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อธมฺมวคฺควณฺณนาฯ

12. อนาปตฺติวคฺควณฺณนา