17. ปสาทกรธมฺมวคฺควณฺณนา

[366] อทฺธมิทนฺติอาทีสุ อทฺธนฺติ เอกํสาธิวจนเมตํ, อทฺธา อิทํ ลาภานํ, เอกํโส เอส ลาภานนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยทิทํ อารญฺญิกตฺตนฺติ โย เอส อารญฺญิกภาโวฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อารญฺญิกภาโว นาม ลาภานํ เอกํโส อวสฺสภาวิตา น สกฺกา อารญฺญิเกน ลาภํ น ลภิตุนฺติฯ อารญฺญิโก หิ ภิกฺขุ ‘‘อตฺตโน อรญฺญวาสสฺส อนุจฺฉวิกํ กริสฺสามี’’ติ ปาปกํ นาม น กโรติ, อถสฺส ‘‘อารญฺญิโก อยํ ภิกฺขู’’ติ สญฺชาตคารโว มหาชโน จตุปจฺจเยน ปูชํ กโรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อทฺธมิทํ, ภิกฺขเว, ลาภานํ ยทิทํ อารญฺญิกตฺต’’นฺติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโวฯ ถาวเรยฺยนฺติ จิรปพฺพชิตตฺตา ถาวรปฺปตฺตภาโวฯ อากปฺปสมฺปทาติ จีวรคฺคหณาทิโน อากปฺปสฺส สมฺปตฺติฯ ปริวารสมฺปทาติ สุจิปริวารตาฯ โกลปุตฺตีติ กุลปุตฺตภาโวฯ วณฺณโปกฺขรตาติ สมฺปนฺนรูปตาฯ กลฺยาณวากฺกรณตาติ วจนกิริยาย มธุรภาโวฯ อปฺปาพาธตาติ อาโรคฺยสมฺปตฺติฯ อโรโค หิ ภิกฺขุ อตฺตโน สรีรกลฺยาณตาย วิปสฺสนาธุเร จ คนฺถธุเร จ ปริปูรการี โหติ, เตนสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชตีติฯ

โสฬส ปสาทกรธมฺมา นิฏฺฐิตาฯ

18. อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา

[382] อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติ อิทมฺปิ สุตฺตํ อคฺคิกฺขนฺธูปมอฏฺฐุปฺปตฺติยํเยว (อ. นิ. 7.72) วุตฺตํฯ อปฺปนาปฺปตฺตาย หิ เมตฺตาย วิปาเก กถาเยว นตฺถิฯ ตสฺสาเยว อฏฺฐุปฺปตฺติยา อยํ เทสนา อารทฺธาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ปฐมนฺติ ‘‘คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ, อิทํ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐม’’นฺติ วิภงฺเค (วิภ. 568) วุตฺตตฺถเมวฯ ฌานนฺติ ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ นาม อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ตา หิ ปถวีกสิณาทิโน อารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌานโต อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจนฺติฯ ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วิปสฺสนามคฺคผลานิฯ วิปสฺสนา หิ อนิจฺจาทิวเสน สงฺขารลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม, วิปสฺสนาย ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานกิจฺจํ มคฺเคน สิชฺฌตีติ มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิต-ลกฺขณสฺส นิพฺพานสฺเสว อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานนฺติ วุจฺจติฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ ปน อตฺเถ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ โก ปน วาโท เย นํ พหุลีกโรนฺตีติ เย นํ ปฐมชฺฌานํ พหุลี กโรนฺติ, ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, เตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

[383] ทุติยนฺติอาทีสุปิ ‘‘คณนานุปุพฺพตา ทุติย’’นฺติอาทินา (วิภ. 579) นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[386-387] เมตฺตนฺติ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณํฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ จิตฺตวิมุตฺติํฯ อิธ อปฺปนาปฺปตฺตาว เมตฺตา อธิปฺเปตาฯ กรุณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิเม ปน จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา วฏฺฏํ โหนฺติ, วฏฺฏปาทา โหนฺติ, วิปสฺสนาปาทา โหนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารา โหนฺติ, อภิญฺญาปาทา วา นิโรธปาทา วา โหนฺติฯ โลกุตฺตรา ปน น โหนฺติฯ กสฺมา? สตฺตารมฺมณตฺตาติฯ

[390] กาเย กายานุปสฺสีติ อานาปานปพฺพํ, อิริยาปถปพฺพํ, จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ, ปฏิกูลมนสิการปพฺพํ , ธาตุมนสิการปพฺพํ, นวสิวถิกาปพฺพานิ, อชฺฌตฺตปริกมฺมวเสน จตฺตาริ นีลาทิกสิณานีติ อิมสฺมิํ อฏฺฐารสวิเธ กาเย ตเมว กายํ ปญฺญาย อนุปสฺสนฺโตฯ วิหรตีติ อิริยติ วตฺตติฯ อิมินา อิมสฺส อฏฺฐารสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานภาวกสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปโถ กถิโต โหติฯ อาตาปีติ ตสฺเสว วุตฺตปฺปการสฺส สติปฏฺฐานสฺส ภาวนกวีริเยน วีริยวาฯ สมฺปชาโนติ อฏฺฐารสวิเธน กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส ปริคฺคาหิกปญฺญาย สมฺมา ปชานนฺโตฯ สติมาติ อฏฺฐารสวิเธน กายานุปสฺสนาปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโตฯ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ ตสฺมิํเยว กายสงฺขาเต โลเก ปญฺจกามคุณิกตณฺหญฺจ ปฏิฆสมฺปยุตฺตโทมนสฺสญฺจ วิเนตฺวา วิกฺขมฺเภตฺวา กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานวเสน สุทฺธรูปสมฺมสนเมว กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ สุขาทิเภทาสุ เวทนาสุ ‘‘สุขํ เวทนํ เวทิยมาโน สุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาติฯ ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขํ, สามิสํ วา สุขํ, นิรามิสํ วา สุขํ, สามิสํ วา ทุกฺขํ, นิรามิสํ วา ทุกฺขํ, สามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ, นิรามิสํ วา อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยมาโน นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวทิยามีติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 2.380; วิภ. 363; ม. นิ. 1.113) เอวํ วุตฺตํ นววิธํ เวทนํ อนุปสฺสนฺโตฯ อาตาปีติอาทินา ปเนตฺถ นววิเธน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานสฺส ภาวนาปริคฺคาหิกานํ วีริยปญฺญาสตีนํ วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โลโกติ เจตฺถ เวทนา เวทิตพฺพาฯ

จิตฺตธมฺเมสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีติ ‘‘สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาตี’’ติ (ที. นิ. 2.381; วิภ. 365; ม. นิ. 1.114) เอวํ วิตฺถาริเต โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต ตเมว จิตฺตํ ปริคฺคาหิกาย อนุปสฺสนาย อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ ‘‘ปญฺจ นีวรณานิ, ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรายตนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ (ที. นิ. 2.382-403; วิภ. 367-373; ม. นิ. 1.115-136) เอวํ โกฏฺฐาสวเสน ปญฺจธา วุตฺเตสุ ธมฺเมสุ ธมฺมปริคฺคาหิกาย อนุปสฺสนาย เต ธมฺเม อนุปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน จ จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน จ สุทฺธอรูปสมฺมสนเมว กถิตํ, ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐาเน รูปารูปสมฺมสนํฯ อิติ อิมานิ จตฺตาริปิ สติปฏฺฐานานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว กถิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[394] อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํฯ ปาปกานนฺติ ลามกานํฯ อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ โลภาทิธมฺมานํฯ อนุปฺปาทายาติ อนิพฺพตฺตนตฺถายฯ ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ อุปฺปาเทติฯ วายมตีติ ปโยคํ ปรกฺกมํ กโรติฯ วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติฯ ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติฯ

อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํฯ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ โกสลฺลสมฺภูตานํ อโลภาทิธมฺมานํฯ ฐิติยาติ ฐิตตฺถํฯ อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํฯ ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนภาวายฯ เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวายฯ ภาวนายาติ วฑฺฒิยาฯ ปริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายฯ อยํ ตาว จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ เอกปทิโก อตฺถุทฺธาโรฯ

อยํ ปน สมฺมปฺปธานกถา นาม ทุวิธา โลกิยา โลกุตฺตรา จฯ ตตฺถ โลกิยา สพฺพปุพฺพภาเค โหติ, สา กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน โลกิยมคฺคกฺขเณเยว เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –

‘‘จตฺตาโรเม, อาวุโส, สมฺมปฺปธานาฯ

กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ ‘อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ อาตปฺปํ กโรติ, ‘อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ อาตปฺปํ กโรติ, ‘อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ อาตปฺปํ กโรติ, ‘อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’นฺติ อาตปฺปํ กโรตี’’ติ (สํ. นิ. 2.145)ฯ

เอตฺถ จ ปาปกา อกุสลาติ โลภาทโย เวทิตพฺพาฯ อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จฯ อุปฺปนฺนา กุสลา นาม สมถวิปสฺสนาวฯ มคฺโค ปน สกิํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนโก นาม นตฺถิฯ โส หิ ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ ฯ ปุริมสฺมิมฺปิ วา สมถวิปสฺสนาว คเหตพฺพาติ วุตฺตํ, ตํ ปน น ยุตฺตํฯ เอวํ โลกิยา สมฺมปฺปธานกถา สพฺพปุพฺพภาเค กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปเนตํ เอกเมว วีริยํ จตุกิจฺจสาธนวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ

ตตฺถ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ, ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ, โอกาสกตุปฺปนฺนํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติฯ ตตฺถ เย กิเลสา วิชฺชมานา อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน, อิทํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นามฯ กมฺเม ปน ชวิเต อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธวิปาโก ภุตฺวา วิคตํ นาม, กมฺมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ ภุตฺวา วิคตํ นามฯ ตทุภยมฺปิ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนนฺติ สงฺขํ คจฺฉติฯ กุสลากุสลกมฺมํ อญฺญกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, เอวํ กเต โอกาเส วิปาโก อุปฺปชฺชมาโน โอกาสกรณโต ปฏฺฐาย อุปฺปนฺโนติ วุจฺจติ, อิทํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ นามฯ ปญฺจกฺขนฺธา ปน วิปสฺสนาย ภูมิ นาม, เต อตีตาทิเภทา โหนฺติฯ เตสุ อนุสยิตกิเลสา ปน อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพาฯ อตีตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, อนาคตกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนกฺขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นามฯ เตนาหุ โปราณา – ‘‘ตาสุ ตาสุ ภูมิสุ อสมุคฺฆาตคตา กิเลสา ภูมิลทฺธุปฺปนฺนาติ สงฺขํ คจฺฉนฺตี’’ติฯ

อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ, อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ, อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ, อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนนฺติฯ ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นามฯ สกิํ จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา อารมฺมเณ นิมิตฺเต คหิเต อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ กิเลสา นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? อารมฺมณสฺส อธิคฺคหิตตฺตาฯ ยถา กิํ? ยถา ขีรุกฺขสฺส กุฐาริยา อาหตาหตฏฺฐาเน ขีรํ น นิกฺขมิสฺสตีติ น วตฺตพฺพา, เอวํฯ อิทํ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ นามฯ สมาปตฺติยา อวิกฺขมฺภิตกิเลสา ปน อิมสฺมิํ นาม ฐาเนน อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพาฯ กสฺมา? อวิกฺขมฺภิตตฺตาฯ ยถา กิํ? ยถา ขีรรุกฺขํ กุฐาริยา อาหเนยฺยุํ, อิมสฺมิํ นาม ฐาเน ขีรํ น นิกฺขเมยฺยาติ น วตฺตพฺพํ, เอวํฯ อิทํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นามฯ มคฺเคน อสมุคฺฆาติตกิเลสา ปน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํฯ อิทํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนํ นามฯ

อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานุปฺปนฺนํ, ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ, โอกาสกตุปฺปนฺนํ, สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ, อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ, อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ, อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌํฯ มคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโน เอเต กิเลเส ปชหติฯ โส เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘หญฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ? เตน หิ ขีณํเยว เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติฯ หญฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ? เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ อนุปฺปนฺนํ อปาตุภูตํ ปชหติ, อนาคตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติฯ หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ? เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโฐ โทสํ, มูฬฺโห โมหํ, วินิพทฺโธ มานํ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิํ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกา ธมฺมา ยุคนทฺธา วตฺตนฺติ, สํกิเลสิยา มคฺคภาวนา โหตีติ…เป.… เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติฯ อตฺถิ มคฺคภาวนา…เป.… อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติฯ ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข…เป.… อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 3.21)ฯ

อิติ ปาฬิยํ อชาตผลรุกฺโข อาคโต, ชาตผลรุกฺโข ปน ทีเปตพฺโพฯ ยถา หิ สผโล ตรุณมฺพรุกฺโข, ตสฺส ผลานิ มนุสฺสา ปริภุญฺเชยฺยุํ, เสสานิ ปาเตตฺวา ปจฺฉิโย ปูเรยฺยุํ, อถญฺโญ ปุริโส ตํ ผรสุนา ฉินฺเทยฺยฯ เตนสฺส เนว อตีตานิ ผลานิ นาสิตานิ โหนฺติ, น อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ จ นาสิตานิฯ อตีตานิ หิ มนุสฺเสหิ ปริภุตฺตานิ, อนาคตานิ อนิพฺพตฺตานิ, น สกฺกา นาเสตุํฯ ยสฺมิํ ปน สมเย โส ฉินฺโน, ตทา ผลานิเยว นตฺถีติ ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ อนาสิตานิฯ สเจ ปน รุกฺโข อจฺฉินฺโน อสฺส, อถสฺส ปถวีรสญฺจ อาโปรสญฺจ อาคมฺม ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ นาสิตานิ โหนฺติฯ ตานิ หิ อชาตาเนว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเนว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาเนว น ปาตุภวนฺติฯ เอวเมว มคฺโค นาปิ อตีตาทิเภเท กิเลเส ปชหติ, นาปิ น ปชหติฯ เยสญฺหิ กิเลสานํ มคฺเคน ขนฺเธสุ อปริญฺญาเตสุ อุปฺปตฺติ สิยา, มคฺเคน อุปฺปชฺชิตฺวา ขนฺธานํ ปริญฺญาตตฺตา เต กิเลสา อชาตาว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาว น ปาตุภวนฺติฯ ตรุณปุตฺตาย อิตฺถิยา ปุน อวิชายนตฺถํ พฺยาธิตานํ โรควูปสมนตฺถํ ปีตเภสชฺเชหิ วาปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ เอวํ มคฺโค เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพาฯ น จ มคฺโค กิเลเส น ปชหติฯ เย ปน มคฺโค กิเลเส ปชหติ, เต สนฺธาย ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

น เกวลญฺจ มคฺโค กิเลเสเยว ปชหติ, กิเลสานํ ปน อปฺปหีนตฺตา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เตปิ ปชหติเยวฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติ (จูฬว. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 6) วิตฺถาโรฯ อิติ มคฺโค อุปาทินฺนโต อนุปาทินฺนโต จ วุฏฺฐาติฯ ภววเสน ปน โสตาปตฺติมคฺโค อปายภวโต วุฏฺฐาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สุคติกามภวโต, อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวโต วุฏฺฐาติฯ สพฺพภเวหิ วุฏฺฐาติเยวาติปิ วทนฺติฯ

อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ, กถํ วา อุปฺปนฺนานํ ฐิติยาติ? มคฺคปฺปวตฺติยา เอวฯ

มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติฯ อนาคตปุพฺพญฺหิ ฐานํ คนฺตฺวา อนนุภูตปุพฺพํ วา อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ; ‘‘อนาคตฏฺฐานํ อาคตมฺห, อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภวามา’’ติฯ ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ฐิติ นามาติ ‘‘ฐิติยา ภาเวตี’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวเมตสฺส ภิกฺขุโน อิทํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ วีริยํ ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ อยํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ สมฺมปฺปธานกถาฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาเนว สมฺมปฺปธานานิ กถิตานิฯ

[398-401] อิทฺธิปาเทสุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ, ปธานภูตา สงฺขารา ปธานสงฺขาราฯ สมนฺนาคตนฺติ เตหิ ธมฺเมหิ อุเปตํฯ อิทฺธิยา ปาทํ, อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาทํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน อิทฺธิปาทวิภงฺเค (วิภ. 431 อาทโย) อาคโต เอวฯ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.382) ปนสฺส อตฺโถ ทีปิโตฯ ตตฺรายํ ภิกฺขุ ยทา ฉนฺทาทีสุ เอกํ ธุรํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ , ตทาสฺส ปฐมิทฺธิปาโท ปุพฺพภาเค โลกิโย, อปรภาเค โลกุตฺตโรฯ เอวํ เสสาปีติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต โลกิยโลกุตฺตราว อิทฺธิปาทา กถิตาฯ

[402-406] สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติอาทีสุ สทฺธาว อตฺตโน สทฺธาธุเร อินฺทฏฺฐํ กโรตีติ สทฺธินฺทฺริยํฯ วีริยินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ภาเวตีติ เอตฺถ ปน อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร ตีหิ การเณหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิโสเธนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ นามฯ วีริยินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ

‘‘กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ

‘‘มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ

‘‘อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ

‘‘ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.184-185)ฯ

เอตฺถ จ คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโตติ สณฺหสุขุมํ ขนฺธนฺตรํ, อายตนนฺตรํ, ธาตนฺตรํ, อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคนฺตรํ, มคฺคนฺตรํ, ผลนฺตรญฺจ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ อิเมสญฺหิ ติณฺณํ ติณฺณํ การณานํ วเสน อกตาภินิเวโส อาทิกมฺมิโก โยคาวจโร สทฺธาธุราทีสุ อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา ภาเวนฺโต อวสาเน วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตํ คณฺหติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา อิมานิ อินฺทฺริยานิ ภาเวติ นาม, อรหตฺตผเล ปตฺเต ภาวิตินฺทฺริโย นาม โหตีติฯ เอวํ อิมานิปิ ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานีติฯ

สทฺธาพลาทีสุ สทฺธาเยว อกมฺปิยฏฺเฐน พลนฺติ สทฺธาพลํฯ วีริยพลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ หิ สทฺธา อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ, วีริยํ โกสชฺเชน น กมฺปติ, สติ มุฏฺฐสฺสจฺเจน น กมฺปติ, สมาธิ อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ, ปญฺญา อวิชฺชาย น กมฺปตีติ สพฺพานิปิ อกมฺปิยฏฺเฐน พลานีติ วุจฺจนฺติฯ ภาวนานโย ปเนตฺถ อินฺทฺริยภาวนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ อิมานิ โลกิยโลกุตฺตราเนว กถิตานีติฯ

[418] สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตีติ เอตฺถ อยํ อาทิกมฺมิกานํ กุลปุตฺตานํ วเสน สทฺธิํ อตฺถวณฺณนาย ภาวนานโยฯ ตตฺถ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทินา นเยน วุตฺตานํ สตฺตนฺนํ อาทิปทานํ ตาว อยมตฺถวณฺณนา – สติสมฺโพชฺฌงฺเค ตาว สรณฏฺเฐน สติ, สา ปเนสา อุปฏฺฐานลกฺขณา, อปิลาปนลกฺขณา วาฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยถา, มหาราช , รญฺโญ ภณฺฑาคาริโก รญฺโญ สาปเตยฺยํ อปิลาเปติ ‘เอตฺตกํ, มหาราช, หิรญฺญํ, เอตฺตกํ สุวณฺณํ, เอตฺตกํ สาปเตยฺย’นฺติฯ เอวเมว โข, มหาราช, สติ อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสลสาวชฺชานวชฺชหีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเค ธมฺเม อปิลาเปติ อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ (มิ. ป. 2.1.13) วิตฺถาโรฯ อปิลาปนรสา, กิจฺจวเสเนว หิสฺสา เอตํ ลกฺขณํ เถเรน วุตฺตํฯ อสมฺโมสรสา วา, โคจราภิมุขีภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ

ตตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺโคติ โพชฺฌงฺโคฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคียาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขอตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห – ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (สํ. นิ. 5.378; ที. นิ. 3.143)ฯ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิย ฯ โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส องฺโคติปิ โพชฺฌงฺโค เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา – ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติฯ

อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ อิมินา ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ (ปฏิ. ม. 2.17) โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติ เอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํฯ

ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทีสุปิ จตุสจฺจธมฺเม วิจินตีติ ธมฺมวิจโยฯ โส ปวิจยลกฺขโณ, โอภาสนรโส, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วีรภาวโต, วิธินา อีรยิตพฺพโต จ วีริยํฯ

ตํ ปคฺคหลกฺขณํ, อุปถมฺภนรสํ , อโนสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ ปีณยตีติ ปีติฯ สา ผรณลกฺขณา, ตุฏฺฐิลกฺขณา วา, กายจิตฺตานํ ปีณนรสา, เนสํเยว โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานาฯ กายจิตฺตทรถปฺปสฺสมฺภนโต ปสฺสทฺธิฯ สา อุปสมลกฺขณา, กายจิตฺตทรถมทฺทนรสา, กายจิตฺตานํ อปริปฺผนฺทสีติภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ สมาธานโต สมาธิฯ โส อวิกฺเขปลกฺขโณ, อวิสารลกฺขโณ วา, จิตฺตเจตสิกานํ สมฺปิณฺฑนรโส, จิตฺตฏฺฐิติปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อชฺฌุเปกฺขนโต อุเปกฺขาฯ สา ปฏิสงฺขานลกฺขณา, สมวาหิตลกฺขณา วา, อูนาธิกนิวารณรสา, ปกฺขปาตุปจฺเฉทนรสา วา, มชฺฌตฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ภาเวตีติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา สติสมฺปชญฺญํ มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติฯ อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺเญน, ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส มุฏฺฐสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน, ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถราทิสทิเส อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคเล เสวเนน, ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ

สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ ปริปุจฺฉกตา, วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา, ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา, ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา, คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตาติฯ ตตฺถ ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานสมถวิปสฺสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตาฯ

วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํฯ

ยทา หิสฺส เกสนขโลมา ทีฆา โหนฺติ, สรีรํ วา อุปฺปนฺนโทสญฺเจว เสทมลมกฺขิตญฺจ , ตทา อชฺฌตฺติกํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ ยทา ปน จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺฐํ ทุคฺคนฺธํ วา โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํฯ ตสฺมา เกสาทิจฺเฉทเนน อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ สรีรสลฺลหุกภาวกรเณน อุจฺฉาทนนหาปเนน จ อชฺฌตฺติกวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํฯ สูจิกมฺมโธวนรชนปริภณฺฑกรณาทีหิ พาหิรวตฺถุ วิสทํ กาตพฺพํฯ เอตสฺมิญฺหิ อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อวิสเท อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลวฏฺฏิเตลาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ ญาณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลวฏฺฏิเตลาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิยฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วตฺถุวิสทกิริยา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตตี’’ติฯ

อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํฯ สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา, ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํฯ วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํฯ ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํฯ ตตฺราปิ โสณตฺเถรสฺส วตฺถุ ทสฺเสตพฺพํฯ เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพาฯ

วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวีริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติฯ พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุมฺหิ ปสีทติฯ พลวปญฺโญ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ , เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติฯ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตีติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ อกโรนฺโต นิรเย อุปฺปชฺชติฯ อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมิํเยว ปสีทติฯ พลวสมาธิํ ปน มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติฯ พลววีริยํ มนฺทสมาธิํ วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติฯ

สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติฯ ตสฺมา ตํ อุภยํ สมํ กตฺตพฺพํฯ อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติฯ

อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติฯ สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติฯ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติฯ อุภินฺนํ ปน สมตายปิ อปฺปนา โหติเยวฯ สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติฯ สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวีริยปญฺญานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติฯ ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ, สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพาฯ เตนาห – ‘‘สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา (สํ. นิ. 5.234) ภควตาฯ กิํ การณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา จ สติ, น วินา สติยา จิตฺตสฺส ปคฺคหนิคฺคโห โหตี’’ติฯ

ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเทสุ อโนคาฬฺหปญฺญานํ ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํฯ ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปญฺญาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนาฯ คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺญาย ปเภทปจฺจเวกฺขณาฯ ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ

เอกาทส ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – อปายภยปจฺจเวกฺขณตา, อานิสํสทสฺสาวิตา , คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา, ปิณฺฑปาตาปจายนตา, ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา , สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา, อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

ตตฺถ ‘‘นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมกรณโต ปฏฺฐาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ, ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมินาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาชนกณฺฏกาทิปฺปหารตุนฺนสฺส ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, เปตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรมฺปิ ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ, กาลกญฺชิกอสุเรสุ สฏฺฐิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน อฏฺฐิจมฺมมตฺเตเนว อตฺตภาเวน วาตาตปาทิทุกฺขานุภวนกาเลปิ น สกฺกา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ อุปฺปาเทตุํฯ อยเมว เต ภิกฺขุ กาโล’’ติ เอวํ อปายภยํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติฯ

‘‘น สกฺกา กุสีเตน นว โลกุตฺตรธมฺมา ลทฺธุํ, อารทฺธวีริเยเนว สกฺกา, อยมานิสํโส วีริยสฺสา’’ติ เอวํ อานิสํสทสฺสาวิโนปิ อุปฺปชฺชติฯ ‘‘สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหาสาวเกหิ คตมคฺโคว คนฺตพฺโพ, โส จ น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุ’’นฺติ เอวํ คมนวีถิํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ

‘‘เย ตํ ปิณฺฑปาตาทีหิ อุปฏฺฐหนฺติ, อิเม เต มนุสฺสา เนว ญาตกา, น ทาสกมฺมกรา, นาปิ ตํ นิสฺสาย ชีวิสฺสามาติ เต ปณีตานิ ปิณฺฑปาตาทีนิ เทนฺติฯ อถ โข อตฺตโน การานํ มหปฺผลตํ ปจฺจาสีสมานา เทนฺติฯ สตฺถาราปิ ‘อยํ อิเม ปจฺจเย ปริภุญฺชิตฺวา กายทฬฺหีพหุโล สุขํ วิหริสฺสตี’ติ น เอวํ สมฺปสฺสตา ตุยฺหํ ปจฺจยา อนุญฺญาตา, อถ โข ‘อยํ อิเม ปริภุญฺชมาโน สมณธมฺมํ กตฺวา วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจิสฺสตี’ติ เต ปจฺจยา อนุญฺญาตาฯ โส ทานิ ตฺวํ กุสีโต วิหรนฺโต น ตํ ปิณฺฑปาตํ อปจายิสฺสสิฯ อารทฺธวีริยสฺเสว หิ ปิณฺฑาปจายนํ นาม โหตี’’ติ เอวํ ปิณฺฑปาตาปจายนํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติ มหามิตฺตตฺเถรสฺส วิย ปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถรสฺส วิย จฯ

มหามิตฺตตฺเถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติฯ ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติฯ สา เอกทิวสํ อรญฺญํ คจฺฉนฺตี ธีตรํ อาห – ‘‘อมฺม , อสุกสฺมิํ ฐาเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมิํ ขีรํ, อสุกสฺมิํ สปฺปิ, อสุกสฺมิํ ผาณิตํ, ตว ภาติกสฺส อยฺยมิตฺตสฺส อาคตกาเล ภตฺตํ ปจิตฺวา ขีรสปฺปิผาณิเตหิ สทฺธิํ เทหิ, ทตฺวา ตฺวญฺจ ภุญฺเชยฺยาสิฯ อหํ ปน หิยฺโย ปกฺกํ ปาริวาสิกภตฺตํ กญฺชิเยน ภุตฺตมฺหี’’ติฯ

ทิวา กิํ ภุญฺชิสฺสสิ, อมฺมาติ? สากปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กณตณฺฑุเลหิ อมฺพิลยาคุํ ปจิตฺวา ฐเปหิ, อมฺมาติฯ

เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ – ‘‘มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน ปาริวาสิกภตฺตํ ภุญฺชิ, ทิวาปิ กณปณฺณมฺพิลยาคุํ ภุญฺชิสฺสติ, ตุยฺหํ อตฺถาย ปน ปุราณตณฺฑุลาทีนิ อาจิกฺขติฯ ตํ นิสฺสาย โข ปเนสา เนว เขตฺตํ น วตฺถุํ น ภตฺตํ น วตฺถํ ปจฺจาสีสติ, ติสฺโส ปน สมฺปตฺติโย ปตฺถยมานา เทติฯ ตฺวํ เอติสฺสา ตา สมฺปตฺติโย ทาตุํ สกฺขิสฺสสิ, น สกฺขิสฺสสีติ, อยํ โข ปน ปิณฺฑปาโต ตยา สราเคน สโทเสน สโมเหน น สกฺกา คณฺหิตุ’’นฺติ ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คณฺฐิกํ มุญฺจิตฺวา นิวตฺติตฺวา กสฺสกเลณเมว คนฺตฺวา ปตฺตํ เหฏฺฐามญฺเจ, จีวรญฺจ จีวรวํเส ฐเปตฺวา, ‘‘อรหตฺตํ อปาปุณิตฺวา น นิกฺขมิสฺสามี’’ติ วีริยํ อธิฏฺฐหิตฺวา นิสีทิฯ ทีฆรตฺตํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา นิวุตฺถภิกฺขุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปุเรภตฺตเมว อรหตฺตํ ปตฺวา วิกสมานมิว ปทุมํ มหาขีณาสโว สิตํ กโรนฺโตว นิกฺขมิฯ เลณทฺวาเร รุกฺขมฺหิ อธิวตฺถา เทวตา –

‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;

ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา’’ติฯ –

อุทานํ อุทาเนตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี’’ติ อาหฯ เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ‘‘ปาโตเยวา’’ติ ญตฺวา ปตฺตจีวรํ อาทาย คามํ ปาวิสิฯ

ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ‘‘อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ, อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสตี’’ติ ทฺวารํ โอโลกยมานา นิสีทิฯ สา เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ ฐเปสิฯ เถโร ‘‘สุขํ โหตู’’ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สาปิ ตํ โอโลกยมานาว อฏฺฐาสิฯ เถรสฺส หิ ตทา อติวิย ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ อโหสิ, วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, มุขํ พนฺธนา ปวุตฺตตาลปกฺกํ วิย อติวิย วิโรจิตฺถฯ

มหาอุปาสิกา อรญฺญโต อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ, อมฺม, ภาติโก เต อาคโต’’ติ ปุจฺฉิฯ สา สพฺพํ ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ อุปาสิกา ‘‘อชฺช เม ปุตฺตสฺส ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺต’’นฺติ ญตฺวา ‘‘อภิรมติ เต, อมฺม, ภาตา พุทฺธสาสเน, น อุกฺกณฺฐตี’’ติ อาหฯ

ปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรวตฺถุ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – มหาคาเม กิร เอโก ทลิทฺทปุริโส ทารุวิกฺกเยน ชีวิกํ กปฺเปติฯ โส เตเนว การเณน นามํ ลภิตฺวา ทารุภณฺฑกมหาติสฺโส นาม ชาโตฯ โส เอกทิวสํ อตฺตโน ภริยํ อาห – ‘‘กิํ อมฺหากํ ชีวิตํ นาม, สตฺถารา ทฬิทฺททานสฺส มหปฺผลภาโว กถิโต, มยญฺจ นิพทฺธํ ทาตุํ น สกฺโกม, ปกฺขิกภตฺตมตฺตํ ทตฺวา ปุน อุปฺปนฺนํ สลากภตฺตมฺปิ ทสฺสามา’’ติฯ สา ‘‘สาธุ สามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุนทิวเส ยถาลาเภน ปกฺขิกภตฺตํ อทาสิฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ปจฺจเยหิ นิปฺปริสฺสยกาโล โหติ, ทหรสามเณรา ปณีตโภชนานิ ภุญฺชิตฺวา ‘‘อยํ ลูขาหาโร’’ติ เตสํ ปกฺขิกภตฺตํ คหิตมตฺตกเมว กตฺวา เตสํ ปสฺสนฺตานํเยว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติฯ

สา อิตฺถี ตํ ทิสฺวา สามิกสฺส กเถสิ, ‘‘มยา ทินฺนํ ฉฑฺเฑนฺตี’’ติ น ปน วิปฺปฏิสารินี อโหสิฯ ตสฺสา สามิโก อาห – ‘‘มยํ ทุคฺคตภาเวน อยฺยานํ สุเขน ปริภุญฺชาเปตุํ นาสกฺขิมฺหฯ กิํ นุ โข กตฺวา อยฺยานํ มนํ คเหตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ? อถสฺส ภริยา อาห – ‘‘กิํ วเทสิ, สามิ, สปุตฺตกา ทุคฺคตา นาม นตฺถีติ อยํ เต ธีตา, อิมํ เอกสฺมิํ กุเล ฐเปตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ คณฺหิตฺวา เอกํ ขีรเธนุํ อาหร, อยฺยานํ ขีรสลากภตฺตํ ทสฺสาม, เอวํ เตสํ จิตฺตํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติฯ โส สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตถา อกาสิฯ เตสํ ปุญฺเญน สา เธนุ สายํ ตีณิ มาณิกานิ, ปาโต ตีณิ มาณิกานิ ขีรํ เทติฯ สายํ ลทฺธํ ทธิํ กตฺวา ปุนทิวเส ตโต คหิตนวนีเตน สปฺปิํ กตฺวา สสปฺปิปริเสกํ ขีรสลากภตฺตํ เทนฺติฯ ตโต ปฏฺฐาย ตสฺส เคเห สลากภตฺตํ ปุญฺญวนฺตาว ลภนฺติฯ

โส เอกทิวสํ ภริยํ อาห – ‘‘มยํ ธีตุ อตฺถิตาย ลชฺชิตพฺพโต จ มุตฺตา, เคเห จ โน ภตฺตํ อยฺยานํ ปริโภคารหํ ชาตํฯ

ตฺวํ ยาว อหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อิมสฺมิํ กลฺยาณวตฺเต มา ปมชฺชิฯ อหํ กิญฺจิเทว กตฺวา ธีตรํ โมเจสฺสามี’’ติฯ โส เอกํ ปเทสํ คนฺตฺวา อุจฺฉุยนฺตกมฺมํ กตฺวา ฉหิ มาเสหิ ทฺวาทส กหาปเณ ลภิตฺวา ‘‘อลํ เอตฺตกํ มม ธีตุ โมจนตฺถายา’’ติ เต กหาปเณ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา ‘‘เคหํ คมิสฺสามี’’ติ มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ

ตสฺมิํ สมเย อมฺพริยมหาวิหารวาสี ปิณฺฑปาติยติสฺสตฺเถโร ‘‘ติสฺสมหาวิหารํ คนฺตฺวา เจติยํ วนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตโน วสนฏฺฐานโต มหาคามํ คจฺฉนฺโต ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ โส อุปาสโก เถรํ ทูรโตว ทิสฺวา ‘‘เอกโกว อคนฺตฺวา อิมินา อยฺเยน สทฺธิํ เอกํ ธมฺมกถํ สุณนฺโต คมิสฺสามิฯ สีลวนฺโต หิ สพฺพกาลํ ทุลฺลภา’’ติ เวเคน เถรํ สมฺปาปุณิตฺวา อภิวาเทตฺวา สทฺธิํ คจฺฉนฺโต เวลาย อุปกฏฺฐาย จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ หตฺเถ ปุฏกภตฺตํ นตฺถิ, อยฺยสฺส จ ภิกฺขากาโล สมฺปตฺโต, อยญฺจ เม ปริพฺพโย หตฺเถ อตฺถิ, เอกํ คามทฺวารํ ปตฺตกาเล อยฺยสฺส ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี’’ติฯ

ตสฺเสวํ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว เอโก ปุฏกภตฺตํ คเหตฺวา ตํ ฐานํ สมฺปตฺโตฯ อุปาสโก ตํ ทิสฺวา, ‘‘ภนฺเต, โถกํ อาคเมถา’’ติ วตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘กหาปณํ เต, โภ ปุริส, ทมฺมิ, ตํ เม ปุฏกภตฺตํ เทหี’’ติฯ โส จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ ภตฺตํ อิมสฺมิํ กาเล มาสกมฺปิ น อคฺฆติ, อยญฺจ มยฺหํ เอกวาเรเนว กหาปณํ เทติ, ภวิสฺสเตตฺถ การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘นาหํ กหาปเณน เทมี’’ติ อาหฯ เอวํ สนฺเต ทฺเว คณฺห, ตีณิ คณฺหาติ อิมินา นิยาเมน สพฺเพปิ เต กหาปเณ ทาตุกาโม ชาโตฯ อิตโร ‘‘อญฺเญปิสฺส อตฺถี’’ติ สญฺญาย ‘‘น เทมิ’’จฺเจว อาหฯ อถ นํ โส อาห – ‘‘สเจ เม, โภ, อญฺเญปิ อสฺสุ, เตปิ ทเทยฺยํฯ น โข ปนาหํ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหามิ, เอตสฺมิํ เม รุกฺขมูเล เอโก อยฺโย นิสีทาปิโต, ตุยฺหมฺปิ กุสลํ ภวิสฺสติ, เทหิ เม ภตฺต’’นฺติฯ เตน หิ, โภ, คณฺห, อาหร เต กหาปเณติ กหาปเณ คเหตฺวา ปุฏกภตฺตํ อทาสิฯ อุปาสโก ภตฺตํ คเหตฺวา หตฺเถ โธวิตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ปตฺตํ นีหรถ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร ปตฺตํ นีหริตฺวา อุปฑฺฒภตฺเต ทินฺเน ปตฺตํ ปิทหิฯ

อุปาสโก อาห – ‘‘อยํ, ภนฺเต, เอกสฺเสว ปฏิวิโส, น สกฺกา มยา อิโต ภุญฺชิตุํฯ ตุมฺหากํเยว เม อตฺถาย อิมํ ปริเยสิตฺวา ลทฺธํ, คณฺหถ นํ มํ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติฯ เถโร ‘‘อตฺถิ เอตฺถ การณ’’นฺติ คเหตฺวา สพฺพํ ปริภุญฺชิฯ อุปาสโก ธมกรเณน ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา อทาสิฯ ตโต นิฏฺฐิตภตฺตกิจฺเจ เถเร อุโภปิ มคฺคํ ปฏิปชฺชิํสุฯ

เถโร อุปาสกํ ปุจฺฉิ – ‘‘เกน การเณน ตฺวํ น ภุญฺชสี’’ติฯ โส อตฺตโน คมนาคมนวิธานํ สพฺพํ กเถสิฯ เถโร ตํ สุตฺวา สํเวคปฺปตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘ทุกฺกรํ อุปาสเกน กตํ, มยา ปน เอวรูปํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา เอตสฺส กตญฺญุนา ภวิตพฺพํฯ สปฺปายเสนาสนํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ฉวิมํสโลหิเตสุ สุกฺขนฺเตสุปิ นิสินฺนปลฺลงฺเกเนว อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติฯ โส ติสฺสมหาวิหารํ คนฺตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ กตฺวา อตฺตโน ปตฺตเสนาสนํ ปวิสิตฺวา ปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน อตฺตโน มูลกมฺมฏฺฐานเมว คณฺหิฯ โส ตาย รตฺติยา โอภาสมตฺตมฺปิ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิฯ ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขาจารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ตเทว กมฺมฏฺฐานํ อนุโลมปฏิโลมํ วิปสฺสิฯ เอเตนุปาเยน วิปสฺสนฺโต สตฺตเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อติวิย เม กิลนฺตํ สรีรํ, กิํ นุ โข เม ชีวิตํ จิรํ ปวตฺติสฺสติ, น ปวตฺติสฺสตี’’ติฯ อถสฺส อปฺปวตฺตนภาวํ ทิสฺวา เสนาสนํ ปฏิสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย วิหารมชฺฌํ คนฺตฺวา เภริํ ปหราเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตสิฯ

สงฺฆตฺเถโร ‘‘เกน ภิกฺขุนาสงฺโฆ สนฺนิปาติโต’’ติ ปุจฺฉิฯ มยา, ภนฺเตติฯ กิมตฺถํ สปฺปุริสาติฯ ภนฺเต, อญฺญํ กมฺมํ นตฺถิ, เยสํ ปน มคฺเค วา ผเล วา กงฺขา อตฺถิ, เต มํ ปุจฺฉนฺตูติฯ สปฺปุริส ตาทิสา นาม ภิกฺขู อสนฺตํ คุณํ น กเถนฺติ, อมฺหากํ เอตฺถ กงฺขา นตฺถิฯ กิํ ปน เต สํเวคการณํ อโหสิ, กิํ ปจฺจยํ กตฺวา อรหตฺตํ นิพฺพตฺตนฺติฯ

ภนฺเต, อิมสฺมิํ มหาคาเม วลฺลิยวีถิยํ ทารุภณฺฑกมหาติสฺโส นาม อุปาสโก อตฺตโน ธีตรํ พหิ ฐเปตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ คณฺหิตฺวา เตหิ เอกํ ขีรเธนุํ คเหตฺวา สงฺฆสฺส ขีรภตฺตสลากํ ปฏฺฐเปสิ, โส ‘‘ธีตรํ โมเจสฺสามี’’ติ ฉ มาเส ยนฺตสาลาย ภติํ กตฺวา ทฺวาทส กหาปเณ ลภิตฺวา ‘‘ธีตรํ โมเจสฺสามี’’ติ อตฺตโน เคหํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค มํ ทิสฺวา ภิกฺขาจารเวลาย สพฺเพปิ เต กหาปเณ ทตฺวา ปุฏกภตฺตํ คณฺหิตฺวา สพฺพํ มยฺหํ อทาสิฯ อหํ ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา อิธาคนฺตฺวา สปฺปายเสนาสนํ ลภิตฺวา ‘‘ปิณฺฑาปจายนกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ วิเสสํ นิพฺพตฺเตสิํ, ภนฺเตติฯ ตํ ฐานํ สมฺปตฺตา จตสฺโสปิ ปริสา เถรสฺส สาธุการํ อทํสุฯ สกภาเวน สณฺฐาตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสิฯ เถโร สงฺฆมชฺเฌ นิสีทิตฺวา กเถนฺโต กเถนฺโตว ‘‘มยฺหํ กูฏาคารํ ทารุภณฺฑกมหาติสฺสสฺส หตฺเถน ผุฏฺฐกาเลเยว จลตู’’ติ อธิฏฺฐาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ

กากวณฺณติสฺสมหาราชา ‘‘เอโก กิร เถโร ปรินิพฺพุโต’’ติ สุตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สกฺการสมฺมานํ กตฺวา กูฏาคารํ สชฺเชตฺวา เถรํ ตตฺถ อาโรเปตฺวา ‘‘อิทานิ จิตกฏฺฐานํ คมิสฺสามา’’ติ อุกฺขิปนฺโต จาเลตุํ นาสกฺขิฯ ราชา ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ – ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต, เถเรน กิญฺจิ กถิต’’นฺติฯ ภิกฺขู เถเรน กถิตวิธานํ อาจิกฺขิํสุฯ ราชา ตํ อุปาสกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘ตยา อิโต สตฺตทิวสมตฺถเก กสฺสจิ มคฺคปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ปุฏกภตฺตํ ทินฺน’’นฺติ ปุจฺฉิฯ อาม, เทวาติฯ เกน เต นิยาเมน ทินฺนนฺติ? โส ตํ การณํ สพฺพํ อาโรเจสิฯ อถ นํ ราชา เถรสฺส กูฏาคารฏฺฐานํ เปเสสิ – ‘‘คจฺฉ ตํ เถรํ สญฺชาน, โส วา อญฺโญ วา’’ติฯ โส คนฺตฺวา สาณิํ อุกฺขิปิตฺวา เถรสฺส มุขํ ทิสฺวา สญฺชานิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ หทยํ สนฺธาเรนฺโต รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, มยฺหํ อยฺโย’’ติ อาหฯ อถสฺส ราชา มหาปสาธนํ ทาเปสิฯ ตํ ปสาเธตฺวา อาคตํ ‘‘คจฺฉ ภาติก มหาติสฺส มยฺหํ, อยฺยาติ วตฺวา กูฏาคารํ อุกฺขิปา’’ติ อาหฯ อุปาสโก ‘‘สาธุ, เทวา’’ติ คนฺตฺวา เถรสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ อุกฺขิปิตฺวา อตฺตโน มตฺถเก อกาสิฯ ตสฺมิํเยว ขเณ กูฏาคารํ อากาเส อุปฺปติตฺวา จิตกมตฺถเก ปติฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ กาเล จิตกสฺส จตูหิปิ กณฺเณหิ สยเมว อคฺคิชาลา อุฏฺฐหิํสูติฯ

‘‘มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ, ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นาม, ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํฯ

ยถา หิ วิปฺปฏิปนฺนํ ปุตฺตํ มาตาปิตโร ‘อยํ อมฺหากํ อปุตฺโต’ติ ปริพาหิรํ กโรนฺติ, โส เตสํ อจฺจเยน ทายชฺชํ น ลภติ, เอวํ กุสีโตปิ อิทํ อริยธนทายชฺชํ น ลภติ, อารทฺธวีริโยว ลภตี’’ติ ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ

‘‘มหา โข ปน เต สตฺถาฯ สตฺถุโน หิ เต มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คหณกาเลปิ, อภินิกฺขมเนปิ, อภิสมฺโพธิยมฺปิ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ, ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถฯ ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปสฺส สตฺถุโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ภวิตุ’’นฺติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ

‘‘ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโก, อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา อาคตโอกฺกากราชวํเส ชาโตสิ, สุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มหามายาเทวิยา จ นตฺตา, ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโฐ, ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุ’’นฺติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ

‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติ มหาสาวกา จ วีริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิํสุ, ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, น ปฏิปชฺชสี’’ติ เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ

กุจฺฉิํ ปูเรตฺวา ฐิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺฐกายิกเจตสิกวีริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ

เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมสงฺฆสีล^ จาคเทวตานุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา, ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ, ธมฺมสงฺฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อขณฺฑํ กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตโภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา ‘‘เอวํนาม อทมฺหา’’ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตฺตํ ปตฺตา, ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิเต กิเลสา สฏฺฐิปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเฐ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ

สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขเสวนตา, อิริยาปถสุขเสวนตา, มชฺฌตฺตปโยคตา, สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา, ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ

ปณีตญฺหิ สินิทฺธํ สปฺปายโภชนํ ภุญฺชนฺตสฺสาปิ, สีตุณฺเหสุ จ อุตูสุ ฐานาทีสุ จ อิริยาปเถสุ สปฺปายอุตุญฺจ อิริยาปถญฺจ เสวนฺตสฺสาปิ ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติฯ โย ปน มหาปุริสชาติโก สพฺพอุตุอิริยาปถกฺขโม โหติ, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยสฺส สภาควิสภาคตา อตฺถิ, ตสฺเสว วิสภาเค อุตุอิริยาปเถ วชฺเชตฺวา สภาเค เสวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ มชฺฌตฺตปโยโค วุจฺจติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขณาฯ อิมินา มชฺฌตฺตปโยเคน อุปฺปชฺชติฯ

โย เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ ปรํ วิเหฐยมาโน วิจรติ, เอวรูปํ สารทฺธกายํ ปุคฺคลํ ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สํยตปาทปาณิํ ปสฺสทฺธกายํ ปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ปสฺสทฺธิอุปฺปาทนตฺถาย นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ สตฺตหิ การเณหิ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ

เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – วตฺถุวิสทกิริยตา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา, นิมิตฺตกุสลตา, สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตา, สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตา, สมเย สมฺปหํสนตา, สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา, อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา, สมาหิตปุคฺคลเสวนตา, ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ

นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหกุสลตาฯ สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนตาติ ยสฺมิํ สมเย อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตสฺส ปคฺคณฺหนํฯ สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนตาติ ยสฺมิํ สมเย อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหนํฯ สมเย สมฺปหํสนตาติ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม – ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สมเย สมฺปหํสนตา’’ติฯ

สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมิํ สมเย สมฺมาปฏิปตฺติํ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา’’ติฯ

อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํฯ สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนาฯ ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาฯ เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโต เอส อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ เอกาทสหิ การเณหิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ

ปญฺจ ธมฺมา อุเปขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สตฺตมชฺฌตฺตตา, สงฺขารมชฺฌตฺตตา, สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา ตทธิมุตฺตตาติฯ ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ ‘‘ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสสิ, เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติ, ตฺวํ กํ เกลายสี’’ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน จ, ‘‘ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิ, โส ตฺวํ กํ เกลายสี’’ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน จาติฯ ทฺวีเหวากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ ‘‘อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติ, สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา’’ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จ, ‘‘อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิก’’นฺติ เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จาติฯ ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ

สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน ปุตฺตธีตาทิเก, ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ, มุหุตฺตมฺปิ อปสฺสนฺโต ‘‘อสุโก สามเณโร กุหิํ, อสุโก ทหโร กุหิ’’นฺติ ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ โอโลเกติ, อญฺเญน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย ‘‘มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา’’ติ ยาจิยมาโนปิ ‘‘อมฺเหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุมฺเห นํ คเหตฺวา กิลมิสฺสถา’’ติ น เทติ, อยํ สตฺตเกลายโน นามฯ

โย ปน จีวรปตฺตถาลกกตฺตรยฏฺฐิอาทีนิ มมายติ, อญฺญสฺส หตฺเถน ปรามสิตุมฺปิ น เทติ, ตาวกาลิกํ ยาจิโต ‘‘มยมฺปิ อิมํ ธนายนฺตา น ปริภุญฺชาม, ตุมฺหากํ กิํ ทสฺสามา’’ติ วทติ, อยํ สงฺขารเกลายโน นามฯ

โย ปน เตสุ ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสิโน, อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นามฯ อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูปํ สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลํ อารกา ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลํ เสวนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ตทุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา อาทิกมฺมิโก กุลปุตฺโต อิเมหิ ปญฺจหิ การเณหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ตเทว ธุรํ กตฺวา อภินิเวสํ ปฏฺฐเปตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ คณฺหาติฯ โส ยาว อรหตฺตมคฺคา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ นาม, ผเล ปตฺเต ภาวิโต นาม โหติฯ อิติ อิเมปิ สตฺต โพชฺฌงฺคา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาฯ

[419] สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวตีติ อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อาทิภูตํ สมฺมาทิฏฺฐิํ พฺรูเหติ วฑฺเฒติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน สมฺมาทสฺสนลกฺขณา สมฺมาทิฏฺฐิฯ สมฺมาอภินิโรปนลกฺขโณ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ สมฺมาปริคฺคาหลกฺขณา สมฺมาวาจาฯ สมฺมาสมุฏฺฐาปนลกฺขโณ สมฺมากมฺมนฺโตฯ สมฺมาโวทาปนลกฺขโณ สมฺมาอาชีโวฯ สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโมฯ สมฺมาอุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติฯ สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิฯ

เตสุ เอเกกสฺส ตีณิ ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติฯ เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐิ ตาว อญฺเญหิปิ อตฺตโน ปจฺจนีกกิเลเสหิ สทฺธิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปชหติ, นิโรธํ อารมฺมณํ กโรติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ปสฺสติ ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหวิธมนวเสน อสมฺโมหโตฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ตเถว มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนิ จ ปชหนฺติ, นิโรธญฺจ อารมฺมณํ กโรนฺติฯ วิเสสโต ปเนตฺถ สมฺมาสงฺกปฺโป สหชาตธมฺเม สมฺมา อภินิโรเปติ, สมฺมาวาจา สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ, สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมา สมุฏฺฐาเปติ, สมฺมาอาชีโว สมฺมา โวทาเปติ, สมฺมาวายาโม สมฺมา ปคฺคณฺหาติ, สมฺมาสติ สมฺมา อุปฏฺฐาติ, สมฺมาสมาธิ สมฺมา ปทหติฯ

อปิ เจสา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ปุพฺพภาเค นานากฺขณา นานารมฺมณา โหติ, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณาฯ

กิจฺจโต ปน ทุกฺเข ญาณนฺติอาทีนิ จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานกฺขณา นานารมฺมณา โหนฺติ, มคฺคกาเล เอกกฺขณา เอการมฺมณาฯ เตสุ สมฺมาสงฺกปฺโป กิจฺจโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อวิหิํสาสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโปติ ตีณิ นามานิ ลภติฯ สมฺมาวาจาทโย ตโย ปุพฺพภาเค วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปิ, มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยวฯ สมฺมาวายาโม สมฺมาสตีติ อิทมฺปิ ทฺวยํ กิจฺจโต สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ สมฺมาสมาธิ ปน ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวฯ

อิติ อิเมสุ อฏฺฐสุ ธมฺเมสุ ภควตา นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุการตฺตา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตาฯ อยญฺหิ ‘‘ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญาสตฺถ’’นฺติ (ธ. ส. 16, 20, 29, 34) จ วุตฺตาฯ ตสฺมา เอตาย ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาญาณสงฺขาตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา กิเลสโจเร ฆาเตนฺโต เขเมน โยคาวจโร นิพฺพานํ ปาปุณาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘นิพฺพานาธิคมาย ปฏิปนฺนสฺส โยคิโน พหุการตฺตา ปฐมํ สมฺมาทิฏฺฐิ เทสิตา’’ติฯ

สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุกาโร, ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโตฯ ยถา หิ เหรญฺญิโก หตฺเถน ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา จกฺขุนา กหาปณํ โอโลเกนฺโต ‘อยํ กูโฏ, อยํ เฉโก’’ติ ชานาติ , เอวํ โยคาวจโรปิ ปุพฺพภาเค วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา วิปสฺสนาปญฺญาย โอโลกยมาโน ‘‘อิเม ธมฺมา กามาวจรา, อิเม ธมฺมา รูปาวจราทโย’’ติ ชานาติฯ ยถา วา ปน ปุริเสน โกฏิยํ คเหตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา ทินฺนํ มหารุกฺขํ ตจฺฉโก วาสิยา ตจฺเฉตฺวา กมฺเม อุปเนติ, เอวํ วิตกฺเกน วิตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา ทินฺนธมฺเม โยคาวจโร ปญฺญาย ‘‘อิเม ธมฺมา กามาวจรา, อิเม ธมฺมา รูปาวจรา’’ติอาทินา นเยน ปริจฺฉินฺทิตฺวา กมฺเม อุปเนติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป ปน ตสฺสา พหุกาโร, ตสฺมา ตทนนฺตรํ วุตฺโต’’ติฯ

สฺวายํ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิยา, เอวํ สมฺมาวาจายปิ อุปการโกฯ ยถาห – ‘‘ปุพฺเพ โข, คหปติ, วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา ปจฺฉา วาจํ ภินฺทตี’’ติ (ม. นิ. 1.463)ฯ ตสฺมา ตทนนฺตรํ สมฺมาวาจา วุตฺตาฯ

ยสฺมา ปน อิทญฺจิทญฺจ กริสฺสามาติ ปฐมํ วาจาย สํวิทหิตฺวา โลเก กมฺมนฺเต ปโยเชนฺติ, ตสฺมา วาจา กายกมฺมสฺส อุปการิกาติ สมฺมาวาจาย อนนฺตรํ สมฺมากมฺมนฺโต วุตฺโตฯ

จตุพฺพิธํ ปน วจีทุจฺจริตํ, ติวิธํ กายทุจฺจริตํ ปหาย อุภยสุจริตํ ปูเรนฺตสฺเสว ยสฺมา อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปูเรติ, น อิตรสฺสฯ ตสฺมา ตทุภยานนฺตรํ สมฺมาอาชีโว วุตฺโตฯ

เอวํ สุทฺธาชีเวน ‘‘ปริสุทฺโธ เม อาชีโว’’ติ เอตฺตาวตา ปริโตสํ กตฺวา สุตฺตปฺปมตฺเตน วิหริตุํ น ยุตฺตํ, อถ โข สพฺพอิริยาปเถสุ อิทํ วีริยมารภิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ตทนนฺตรํ สมฺมาวายาโม วุตฺโตฯ

ตโต อารทฺธวีริเยนาปิ กายาทีสุ จตูสุ วตฺถูสุ สติ สูปฏฺฐิตา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สมฺมาสติ เทสิตาฯ

ยสฺมา ปน เอวํ สูปฏฺฐิตา สติ สมาธิสฺส อุปการานุปการานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสิตฺวา ปโหติ เอกตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ สมาเธตุํ, ตสฺมา สมฺมาสติยา อนนฺตรํ สมฺมาสมาธิ เทสิโตติ เวทิตพฺโพฯ อิติ อยมฺปิ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโกว กถิโตฯ

[427] อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญีติอาทีสุ อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี นาม โหติฯ อชฺฌตฺตญฺหิ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ ปีตกฏฺฐาเน วา กโรติ, โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺฐาเน วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺฐิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺฐาเน วา กโรติฯ ตํ ปน สุนีลํ สุปีตํ สุโลหิตกํ สุโอทาตกํ น โหติ, อวิสุทฺธเมว โหติฯ

เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสวํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธาฯ โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิฯ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺติ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทํ อภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตานิ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กิํ เอตฺถ ภุญฺชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพลเมว กโรติ, เอวเมว ญาณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘‘กิํ เอตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโตฯ โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํฯ เอวํสญฺญี โหตีติ อาโภคสญฺญายปิ ฌานสญฺญายปิ เอวํสญฺญี โหติฯ อภิภวสญฺญา หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยมฺปิ อตฺถิ, อาโภคสญฺญา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺเสวฯ

อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถฯ อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘‘อญฺญมฺปิ โหตุ, กิํ เอตํ มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว ญาณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทญาโณ ‘‘กิํ เอตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ , นยิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถฯ

อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสญฺญาวิรหิโตฯ

พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมมฺปิ นิมิตฺตมฺปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโกว พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ จตุตฺถอภิภายตเน วุตฺตนยเมวฯ

อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน ฯ เอเตสญฺหิ เอตานิ สปฺปายานิ, สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค จริยนิทฺเทเส วุตฺตาฯ

ปญฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํฯ นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสนฯ นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน, อปญฺญายมานวิวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปฺปภายุตฺตานีติ อตฺโถฯ เอเตน เนสํ สุวิสุทฺธตํ ทสฺเสติฯ วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิฯ ‘‘นีลกสิณํ คณฺหนฺโต นีลสฺมิํ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมิํ วา วตฺถสฺมิํ วา วณฺณธาตุยา วา’’ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณญฺจ ปริกมฺมญฺจ อปฺปนาวิธานญฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมวฯ อิมานิ ปน อฏฺฐ อภิภายตนชฺฌานานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารานิปิ อภิญฺญาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว ปน น โลกุตฺตรานีติ เวทิตพฺพานิฯ

[435] รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตํ เกสาทีสุ นีลกสิณาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ รูปีฯ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติฯ อิมินา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริปิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ ฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสญฺญี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถฯ อิมินา พหิทฺธาปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิฯ

สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ สุภนฺติ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน วิสุทฺธํ สุภํ กสิณารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา ‘‘สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตาฯ

ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน ‘‘กถํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข – อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา โหนฺติฯ กรุณาสหคเตน…เป.… มุทิตาสหคเตน…เป.… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป.… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา โหนฺติฯ เอวํ สุภนฺเตฺวว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. 1.212) วุตฺตํฯ สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมวฯ

[443] ปถวิกสิณํ ภาเวตีติ เอตฺถ ปน สกลฏฺเฐน กสิณํ, ปถวิ เอว กสิณํ ปถวิกสิณํฯ ปริกมฺมปถวิยาปิ อุคฺคหนิมิตฺตสฺสาปิ ปฏิภาคนิมิตฺตสฺสาปิ ตํ นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนชฺฌานสฺสาปิ เอตํ อธิวจนํฯ อิธ ปน ปถวิกสิณารมฺมณํ ฌานํ อธิปฺเปตํฯ ตํ เหส ภาเวติฯ อาโปกสิณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อิมานิ ปน กสิณานิ ภาเวนฺเตน สีลานิ โสเธตฺวา ปริสุทฺธสีเล ปติฏฺฐิเตน ยฺวาสฺส ทสสุ ปลิโพเธสุ ปลิโพโธ อตฺถิ, ตํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานทายกํ กลฺยาณมิตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน จริยานุกูลวเสน ยํ ยสฺส สปฺปายํ, ตํ เตน คเหตฺวา กสิณภาวนาย อนนุรูปํ วิหารํ ปหาย อนุรูเป วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺพานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.38 อาทโย) วุตฺโตฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ วิญฺญาณกสิณํ นาคตํ, ตํ อตฺถโต อากาสกสิเณ ปวตฺตวิญฺญาณํฯ ตญฺจ โข อารมฺมณวเสน วุตฺตํ, น สมาปตฺติวเสนฯ ตญฺหิ อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ อารมฺมณํ กตฺวา เอส วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโต วิญฺญาณกสิณํ ภาเวตีติ วุจฺจติฯ อิมานิปิ ทส กสิณานิ วฏฺฏานิปิ โหนฺติ วฏฺฏปาทกานิปิ วิปสฺสนาปาทกานิปิ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถานิปิ อภิญฺญาปาทกานิปิ นิโรธปาทกานิปิ, โลกิยาเนว ปน น โลกุตฺตรานีติฯ

[453] อสุภสญฺญํ ภาเวตีติ อสุภสญฺญา วุจฺจติ อุทฺธุมาตกาทีสุ ทสสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนา ปฐมชฺฌานสหคตา สญฺญา, ตํ ภาเวติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติ, อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถฯ

ทสนฺนํ ปน อสุภานํ ภาวนานโย สพฺโพ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.102 อาทโย) วิตฺถาริโตเยว ฯ มรณสญฺญํ ภาเวตีติ สมฺมุติมรณํ, ขณิกมรณํ, สมุจฺเฉทมรณนฺติ ติวิธมฺปิ มรณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ, อนุปฺปนฺนํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ อนุรกฺขตีติ อตฺโถฯ เหฏฺฐา วุตฺตลกฺขณา วา มรณสฺสติเยว อิธ มรณสญฺญาติ วุตฺตา, ตํ ภาเวติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ ภาวนานโย ปนสฺสา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.167 อาทโย) วิตฺถาริโตเยวฯ อาหาเร ปฏิกูลสญฺญํ ภาเวตีติ อสิตปีตาทิเภเท กพฬีกาเร อาหาเร คมนปฏิกูลาทีนิ นว ปฏิกูลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติ, อุปฺปาเทติ วฑฺเฒตีติ อตฺโถฯ ตสฺสาปิ ภาวนานโย วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริโตเยวฯ สพฺพโลเก อนภิรติสญฺญํ ภาเวตีติ สพฺพสฺมิมฺปิ เตธาตุเก โลเก อนภิรติสญฺญํ อุกฺกณฺฐิตสญฺญํ ภาเวตีติ อตฺโถฯ อนิจฺจสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยญฺญถตฺตปริคฺคาหิกํ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติฯ อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญํ ภาเวตีติ อนิจฺเจ ขนฺธปญฺจเก ปฏิปีฬนสงฺขาตทุกฺขลกฺขณปริคฺคาหิกํ ทุกฺขนฺติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติฯ ทุกฺเข อนตฺตสญฺญํ ภาเวตีติ ปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺเข ขนฺธปญฺจเก อวสวตฺตนาการสงฺขาตอนตฺตลกฺขณปริคฺคาหิกํ อนตฺตาติ อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติฯ ปหานสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจวิธํ ปหานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติฯ วิราคสญฺญํ ภาเวตีติ ปญฺจวิธเมว วิราคํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติฯ นิโรธสญฺญํ ภาเวตีติ สงฺขารนิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญํ ภาเวติฯ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกสญฺญนฺติปิ วทนฺติฯ เอตฺถ จ สพฺพโลเก อนภิรตสญฺญา, อนิจฺจสญฺญา, อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญาติ อิมาหิ ตีหิ สญฺญาหิ พลววิปสฺสนา กถิตาฯ ปุน อนิจฺจสญฺญํ ภาเวตีติอาทิกาหิ ทสหิ สญฺญาหิ วิปสฺสนาสมารมฺโภว กถิโตฯ

[473] พุทฺธานุสฺสตินฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

[483] ปฐมชฺฌานสหคตนฺติ ปฐมชฺฌาเนน สทฺธิํ คตํ ปวตฺตํ, ปฐมชฺฌานสมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวตีติ ปฐมชฺฌานสหคตํ กตฺวา สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ พฺรูเหติ วฑฺเฒติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

อปรอจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนาฯ

19. กายคตาสติวคฺควณฺณนา

[563] เจตสา ผุโฏติ เอตฺถ ทุวิธํ ผรณํ อาโปผรณญฺจ ทิพฺพจกฺขุผรณญฺจฯ ตตฺถ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา อาเปน ผรณํ อาโปผรณํ นามฯ เอวํ ผุเฏปิ มหาสมุทฺเท สพฺพา สมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติฯ อาโลกํ ปน วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา สกลสมุทฺททสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุผรณํ นามฯ เอวํ ผุเฏปิ มหาสมุทฺเท สพฺพา มหาสมุทฺทงฺคมา กุนฺนทิโย อนฺโตคธาว โหนฺติฯ อนฺโตคธา ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน ภาวนาย อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติฯ วิชฺชาภาคิยาติ เอตฺถ สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิยา, วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺฐาเส วตฺตนฺตีติปิ วิชฺชาภาคิยาฯ ตตฺถ วิปสฺสนาญาณํ มโนมยิทฺธิ ฉ อภิญฺญาติ อฏฺฐ วิชฺชา, ปุริเมน อตฺเถน ตาหิ สมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยาฯ ปจฺฉิเมน อตฺเถน ตาสุ ยา กาจิ เอกา วิชฺชา วิชฺชา, เสสา วิชฺชาภาคิยาติ เอวํ วิชฺชาปิ วิชฺชาสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ วิชฺชาภาคิยาเตว เวทิตพฺพาฯ

[564] มหโต สํเวคายาติ มหนฺตสฺส สํเวคสฺส อตฺถายฯ อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ มหาสํเวโค นาม วิปสฺสนา, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาโร มคฺคา, มหาโยคกฺเขโม นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ อถ วา มหาสํเวโค นาม สห วิปสฺสนาย มคฺโค, มหาอตฺโถ นาม จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, มหาโยคกฺเขโม นาม นิพฺพานํฯ สติสมฺปชญฺญายาติ สติยา จ ญาณสฺส จ อตฺถายฯ ญาณทสฺสนปฏิลาภายาติ ทิพฺพจกฺขุญาณายฯ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารายาติ อิมสฺมิํเยว ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว สุขวิหารตฺถายฯ วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ วิชฺชาวิมุตฺตีนํ ผลสฺส ปจฺจเวกฺขกรณตฺถายฯ เอตฺถ จ วิชฺชาติ มคฺคปญฺญา, วิมุตฺตีติ ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมาฯ เตสํ ผลํ นาม อรหตฺตผลํ, ตสฺส สจฺฉิกิริยายาติ อตฺโถฯ

[571] กาโยปิ ปสฺสมฺภตีติ นามกาโยปิ กรชกาโยปิ ปสฺสมฺภติ, วูปสนฺตทรโถ โหติฯ วิตกฺกวิจาราปีติ เอเต ธมฺมา ทุติยชฺฌาเนน วูปสมฺมนฺติ นาม, อิธ ปน โอฬาริกวูปสมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ