เมนู

16. เอกธมฺมปาฬิ

(16) 1. เอกธมฺมปาฬิ-ปฐมวคฺควณฺณนา

[296] เอกธมฺมปาฬิยํ เอกธมฺโมติ เอกสภาโวฯ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺฐนตฺถายฯ วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ วา กิเลสานํ วิรชฺชนาย วิคมายฯ นิโรธายาติ ราคาทีนํ นิโรธาย อปฺปวตฺติกรณตฺถาย, วฏฺฏสฺเสว วา นิรุชฺฌนตฺถายฯ อุปสมายาติ กิเลสวูปสมนตฺถาย, อภิญฺญายาติ อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา อภิชานนตฺถายฯ สมฺโพธายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถาย, ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณ’’นฺติ (มหานิ. 191; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส 121) เอวํ วุตฺตสฺส วา จตุมคฺคญาณสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ นิพฺพานายาติ อปฺปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถายฯ

อิติ ภควา อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส วณฺณํ กเถสิฯ กสฺมา? มหาชนสฺส อุสฺสาหชนนตฺถํ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย อตฺตโน ปณิยสฺสฯ วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติฯ โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ‘‘วิสํ นาม กกฺขฬํ โฆรํฯ โย นํ ขาทติ, โส มรติฯ กณฺฏกมฺปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬาฯ โก เอตฺถ อานิสํโส’’ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํฯ ตํ ทิสฺวา วาณิโช ‘อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คาหาเปมี’’ติ ‘‘อติมธุรํ คณฺหถ, อติสาทุํ คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิ วาปิ ลพฺภตี’’ติ อุคฺโฆเสสิฯ ตํ สุตฺวา คามิกา ตุฏฺฐปหฏฺฐา วคฺควคฺคา คนฺตฺวา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา อคฺคเหสุํฯ

ตตฺถ วิสกณฺฏกวาณิชสฺส ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานกถนํ, วิสกณฺฏเก วณฺณํ กเถตฺวา ตสฺส คหณตฺถาย มหาชนสฺส อุสฺสาหกรณํ วิย อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานสฺส วณฺณภณเนน ตสฺส มหาชนสฺส อุสฺสาหกรณํฯ

กตโม เอกธมฺโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ, พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ ตํ ปเนตํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺฐานํ ทุวิธํ โหติ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถญฺเจว วิปสฺสนตฺถญฺจฯ กถํ? ยทา หิ อสุภารมฺมเณสุ อญฺญตรํ ภาเวนฺตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตุปฺปาโท อุปหญฺญติ อุกฺกณฺฐติ นิรสฺสาโท โหติ, วีถิํ นปฺปฏิปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย อิโต จิโต จ วิธาวติฯ ตสฺมิํ ขเณ เอส มูลกมฺมฏฺฐานํ ปหาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน ตถาคตสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติฯ