เมนู

‘‘นิธีนํว ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;

นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช;

ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย’’ติฯ (ธ. ป. 76) –

คาถา เถรสฺส ธมฺมเทสนา นามฯ อปรภาเค ปน สตฺถา ปฏิปาฏิยา เถเร ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต ราธตฺเถรํ ปฏิภาเนยฺยกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

โมฆราชตฺเถรวตฺถุ

[234] ทฺวาทสเม ลูขจีวรธรานนฺติ ลูขจีวรํ ธาเรนฺตานํ โมฆราชา อคฺโคติ ทสฺเสติฯ อยํ หิ เถโร สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ ติวิเธนปิ ลูเขน สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรสิฯ ตสฺมา ลูขจีวรธรานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คเหตฺวา นิพฺพตฺติ, ตโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว กฏฺฐวาหนนคเร อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อปรภาเค วยปฺปตฺโต กฏฺฐวาหนราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต อมจฺจฏฺฐานํ ลภิฯ

ตสฺมิํ กาเล กสฺสปทสพโล โลเก อุปฺปชฺชิฯ กฏฺฐวาหนราชา ‘‘พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘ตาต, พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน, อิมํ ปจฺจนฺตนครํ เอกปฺปหาเรเนว อุโภหิ อมฺเหหิ ตุจฺฉํ กาตุํ น สกฺกา, ตฺวํ ตาว มชฺฌิมเทสํ คนฺตฺวา พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา ทสพลํ อิมํ นครํ อาเนหี’’ติ ปุริสสหสฺเสน สทฺธิํ เปเสสิฯ โส อนุปุพฺเพน สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ตตฺเถว ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ อกาสิฯ เตน สทฺธิํ คตปุริสา ปน สพฺเพปิ นิวตฺติตฺวา ปุน รญฺโญ สนฺติกํ อาคตาฯ

อยํ เถโร ปริปุณฺณสีโล กาลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, โมฆราชมาณโวติสฺส นามํ อกํสุฯ กฏฺฐวาหนราชาปิ กสฺสปสฺส ภควโต อธิการกมฺมํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ สปริวาโร เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ ปุโรหิตเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ, พาวริมาณโวติสฺส นามํ อกํสุฯ โส อปเรน สมเยน ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา โสฬสนฺนํ มาณวกสหสฺสานํ สิปฺปํ วาเจนฺโต จรติฯ อถสฺส ปเสนทิโกสลรญฺโญ กาเล ปิตุ อจฺจเยน ปุโรหิตฏฺฐานํ อทํสุฯ ตทา อยมฺปิ โมฆราชมาณโว พาวริพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก สิปฺปํ คณฺหาติฯ

อเถกทิวสํ พาวริพฺราหฺมโณ รโหคโต อตฺตโน สิปฺเป สารํ โอโลเกนฺโต สมฺปรายิกํ สารํ อทิสฺวา ‘‘เอกํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สมฺปรายิกํ คเวเสสฺสามี’’ติ โกสลราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสิฯ โส เตน อนุญฺญาโต โสฬสหิ มาณวกสหสฺเสหิ ปริวุโต ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขมิฯ โกสลราชาปิ เตน สทฺธิํเยว เอกํ อมจฺจํ กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา เปเสสิ – ‘‘ยสฺมิํ ฐาเน อาจริโย ปพฺพชติ, ตตฺรสฺส วสนฏฺฐานํ คเหตฺวา เทถา’’ติฯ พาวริพฺราหฺมโณ ผาสุกฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสโต ปฏิกฺกมฺม อสฺสกรญฺโญ จ มุฬฺหกรญฺโญ จ สีมนฺตเร โคธาวริตีเร อตฺตโน วสนฏฺฐานํ กาเรสิฯ

อเถโก ปุริโส ชฏิลานํ ทสฺสนาย คโต เตสํ สนฺตเก ภูมิฏฺฐาเน เตหิ อนุญฺญาโต อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อกาสิฯ เตน กตํ ทิสฺวา อปรํ กุลสตํ เคหสตํ กาเรสิฯ

เต สพฺเพปิ สนฺนิปติตฺวา ‘‘มยํ อยฺยานํ สนฺตเก ภูมิภาเค วสาม, มุธา วสิตุํ น การณํ, สุขวาสํ โว ทสฺสามา’’ติ เอเกโก เอเกกํ กหาปณํ พาวริพฺราหฺมณสฺส วสนฏฺฐาเน ฐเปสิฯ สพฺเพหิปิ อาภตกหาปณา สตสหสฺสมตฺตา อเหสุํฯ พาวริพฺราหฺมโณ ‘‘กิมตฺถํ เอเต อาภตา’’ติ อาหฯ สุขวาสทานตฺถาย, ภนฺเตติฯ สจาหํ หิรญฺญสุวณฺเณน อตฺถิโก อสฺสํ, อหํ มหนฺตํ ธนราสิํ ปหาย น ปพฺพเชยฺยํฯ ตุมฺหากํ กหาปเณ คณฺหิตฺวา คจฺฉถาติฯ อมฺเหหิ อยฺยสฺส ปริจฺจตฺตํ น ปุน คณฺหาม, อนุสํวจฺฉรํ ปน เอเตเนว นิยาเมน อาหริสฺสาม, อิเม คเหตฺวา อยฺโย ทานํ เทตูติฯ พฺราหฺมโณ อธิวาเสตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ทานมุเข นิยฺยาเตสิฯ ตสฺส อปราปรํ ทายกภาโว สกลชมฺพุทีเป ปญฺญายิตฺถฯ

ตโต กาลิงฺครฏฺเฐ ทุนฺนิวิฏฺเฐ นาม คาเม ชูชกพฺราหฺมณสฺส วํเส ชาตพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย พฺราหฺมณํ โจเทติ – ‘‘พาวรี, กิร ทานํ เทติ, คนฺตฺวา ตโต หิรญฺญสุวณฺณํ อาหรา’’ติฯ โส ตาย โจทิยมาโน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต พาวริสฺส สนฺติกํ คจฺฉมาโน พาวริมฺหิ ทานํ ทตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิตฺวา ทานํ อนุสฺสรมาเน คโตฯ คนฺตฺวา จ ‘‘ทานํ เม, พฺราหฺมณ, เทหิ, ทานํ เม, พฺราหฺมณ, เทหี’’ติ อาหฯ อกาเล ตฺวํ, พฺราหฺมณ, อาคโต, สมฺปตฺตยาจกานํ เม ทินฺนํ, อิทานิ กหาปณํ นตฺถีติฯ น มยฺหํ, พฺราหฺมณ, พหูหิ กหาปเณหิ อตฺโถ, ตว เอตฺตกํ ทานํ ททนฺตสฺส น สกฺกา กหาปเณหิ วินา ภวิตุํ, มยฺหํ ปญฺจ กหาปณสตานิ เทหีติฯ พฺราหฺมณ, ปญฺจปิ สตานิ นตฺถิ, ปุน ทานกาเล สมฺปตฺเต ลภิสฺสสีติฯ กิํ ปนาหํ ตว ทานกาเล อาคมิสฺสามีติ? พาวริพฺราหฺมณสฺส ปณฺณสาลทฺวาเร วาลุกํ ถูปํ กตฺวา สมนฺตโต รตฺตวณฺณานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา มนฺตํ ชปฺเปนฺโต วิย โอฏฺเฐ จาเลตฺวา จาเลตฺวา ‘‘มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา’’ติ วทติฯ

พาวริพฺราหฺมโณ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มหาตโป ตปจารํ คณฺหิตฺวา จรณพฺราหฺมณโก มยฺหํ สตฺตทิวสมตฺถเก ‘สตฺตธา มุทฺธา ผาลตู’ติ วทติ, มยฺหญฺจ อิมสฺส ทาตพฺพานิ ปญฺจ กหาปณสตานิ นตฺถิ, เอกํเสน มํ เอส ฆาเตสฺสตี’’ติฯ เอวํ ตสฺมิํ โสกสลฺลสมปฺปิเต นิปนฺเน รตฺติภาคสมนนฺตเร อนนฺตรตฺตภาเว พาวริสฺส มาตา เทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ

สา ปุตฺตสฺส โสกสลฺลสมปฺปิตภาวํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา อาห – ‘‘ตาต , เอส มุทฺธํ วา มุทฺธผาลนํ วา น ชานาติ, ตฺวมฺปิ โลเก พุทฺธานํ อุปฺปนฺนภาวํ น ชานาสิฯ สเจ เต สํสโย อตฺถิ, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉ, โส เต เอตํ การณํ กเถสฺสตี’’ติฯ พฺราหฺมโณ เทวตาย กถํ สุตกาลโต ปฏฺฐาย อสฺสาสํ ลภิตฺวา ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ สพฺเพว อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสิตฺวา, ‘‘ตาตา, พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน, ตุมฺเห สีฆํ คนฺตฺวา ‘พุทฺโธ วา โน วา’ติ ญตฺวา อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจถ, อหํ สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามิฯ อปิจ โข ปน มยฺหํ มหลฺลกภาเวน ชีวิตนฺตราโย ทุชฺชาโน, ตุมฺเห ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมินา จ อิมินา จ นิยาเมน ปญฺเห ปุจฺฉถา’’ติ มุทฺธผาลนปญฺหํ นาม อภิสงฺขริตฺวา อทาสิฯ

ตโต จินฺเตสิ – ‘‘สพฺเพ อิเม มาณวา ปณฺฑิตา, สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา อตฺตโน กิจฺเจ มตฺถกํ ปตฺเต ปุน มยฺหํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยุํ วา โน วา’’ติฯ อถ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺส อชิตมาณวสฺส นาม สญฺญํ อทาสิ – ‘‘ตฺวํ ปน เอกนฺเตเนว มม สนฺติกํ อาคนฺตุํ อรหสิ, ตยา ปฏิลทฺธคุณํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี’’ติฯ อถ เต โสฬสสหสฺสชฏิลา อชิตมาณวํ เชฏฺฐกํ กตฺวา โสฬสหิ เชฏฺฐนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ ‘‘สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามา’’ติ จาริกํ จรนฺตา คตคตฏฺฐาเน, ‘‘อยฺยา, กหํ คจฺฉถ, กหํ คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตา ‘‘ทสพลสฺส สนฺติกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ คจฺฉามา’’ติ โกฏิโต ปฏฺฐาย ปริสํ สํกฑฺฒนฺตา อเนกโยชนสตํ มคฺคํ คตาฯ สตฺถา ‘‘เตสํ อาคมนทิวเส อญฺญสฺส โอกาโส น ภวิสฺสติ, อิทํ อิมิสฺสา ปริสาย อนุจฺฉวิกฏฺฐาน’’นฺติ คนฺตฺวา ปาสาณเจติเย ปิฏฺฐิปาสาเณ นิสีทิฯ โส อชิตมาณโวปิ สปริโส ตํ ปิฏฺฐิปาสาณํ อารุยฺห สตฺถุ สรีรสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริโส อิมสฺมิํ โลเก วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ อตฺตโน อาจริเยน ปหิเต ปญฺเห มนสา ปุจฺฉนฺโตว คโตฯ

ตํทิวสํ ตสฺมิํ ฐาเน สมฺปตฺตปริสา ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิฯ

เตสํ โสฬสนฺนํ อนฺเตวาสิกานํ อนฺตเร โมฆราชมาณโว ‘‘อหํ สพฺเพหิ ปณฺฑิตตโร’’ติ มานตฺถทฺโธ, ตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ อชิตมาณโว สพฺเพสํ เชฏฺฐโก, เอตสฺส ปฐมตรํ มม ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺต’’นฺติ ฯ ตสฺส ลชฺชายนฺโต ปฐมตรํ ปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา เตน ปุจฺฉิเต ทุติโย หุตฺวา สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ สตฺถา ‘‘มานตฺถทฺโธ โมฆราชมาณวา, น ตาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อสฺส มานํ นิวาริตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘ติฏฺฐ ตฺวํ, โมฆราช, อญฺเญ ตาว ปญฺเห ปุจฺฉนฺตู’’ติฯ โส สตฺถุ สนฺติกา อปสาทํ ลภิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอตฺตกํ กาลํ มยา ปณฺฑิตตโร นาม นตฺถีติ วิจรามิ, พุทฺธา จ นาม อชานิตฺวา น กเถนฺติฯ สตฺถารา มม ปุจฺฉาย โทโส ทิฏฺโฐ ภวิสฺสตี’’ติ ตุณฺหี อโหสิฯ โส อฏฺฐหิ ชเนหิ ปฏิปาฏิยา ปญฺเห ปุจฺฉิเต อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต นวโม หุตฺวา ปุน อุฏฺฐาสิฯ ปุนปิ นํ สตฺถา อปสาเทสิฯ

โส ปุนปิ ตุณฺหี หุตฺวา ‘‘สงฺฆนวโก ทานิ ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ ปญฺจทสโม หุตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อถ สตฺถา ญาณสฺส ปริปากภาวํ ญตฺวา ปญฺหํ กเถสิฯ โส เทสนาปริโยสาเน อตฺตโน ปริวาเรน ชฏิลสหสฺเสน สทฺธิํ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อิมินาว นิยาเมน เสสานิปิ ปนฺนรส ชฏิลสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ สพฺเพปิ อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขูว อเหสุํฯ เสสชนา ปน น กถิยนฺติฯ อยํ โมฆราชตฺเถโร ตโต ปฏฺฐาย ตีหิ ลูเขหิ สมนฺนาคตํ จีวรํ ธาเรติฯ เอวํ ปารายเน (สุ. นิ. 982 อาทโย) วตฺถุ สมุฏฺฐิตํฯ สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสินฺโน เถเร ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต โมฆราชตฺเถรํ อิมสฺมิํ สาสเน ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ลูขจีวรธรานํ ยทิทํ โมฆราชา’’ติ อาหฯ

จตุตฺถวคฺควณฺณนาฯ

เอกจตฺตาลีสสุตฺตมตฺตาย เถรปาฬิยา วณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 5. ปญฺจมเอตทคฺควคฺโค