ตสฺมิํ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก อนุกฺกเมน จาริกํ จรมาโน โกสมฺพิํ ปาปุณิ, พาราณสินฺติ มชฺฌิมภาณกาฯ พากุโล เสฏฺฐิปิ โข ‘‘ทสพโล อาคโต’’ติ สุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ โส สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน หุตฺวา อฏฺฐเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ อถสฺส ทฺวีสุ นคเรสุ คิหิกาเล ปริจาริกมาตุคามา อตฺตโน กุลฆรานิ อาคนฺตฺวา ตตฺถ วสมานา จีวรานิ กตฺวา ปหิณิํสุฯ เถโร เอกํ อทฺธมาสํ โกสมฺพิวาสิเกหิ ปหิตํ จีวรํ ภุญฺชติ, เอกํ อทฺธมาสํ พาราณสิวาสิเกหีติฯ เอเตเนว นิยาเมน ทฺวีสุปิ นคเรสุ ยํ ยํ อุตฺตมํ, ตํ ตํ เถรสฺเสว อาหริยติฯ เถรสฺส อสีติ วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส ทฺวีหงฺคุเลหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวา อุปสิงฺฆนมตฺตมฺปิ กาลํ น โกจิ อาพาโธ นาม อโหสิฯ อาสีติเม วสฺเส สุเขเนว ปพฺพชฺชํ อุปคโตฯ ปพฺพชิตสฺสาปิสฺส อปฺปมตฺตโกปิ อาพาโธ วา จตูหิ ปจฺจเยหิ เวกลฺลํ วา นาโหสิฯ โส ปจฺฉิเม กาเล ปรินิพฺพานสมเยปิ ปุราณคิหิสหายกสฺส อเจลกสฺสปสฺส อตฺตโน กายิกเจตสิกสุขทีปนวเสเนว สกลํ พากุลสุตฺตํ (ม. นิ. 3.209 อาทโย) กเถตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ เอวํ อฏฺฐุปฺปตฺติ สมุฏฺฐิตาฯ สตฺถา ปน เถรสฺส ธรมานกาเลเยว เถเร ยถา ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเร ฐเปนฺโต พากุลตฺเถรํ อิมสฺมิํ สาสเน อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

โสภิตตฺเถรวตฺถุ

[227] ปญฺจเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานนฺติ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตานํ อนุสฺสรณสมตฺถานํ โสภิตตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ โส กิร ปุพฺเพนิวาสํ อนุปฏิปาฏิยา อนุสฺสรมาโน ปญฺจ กปฺปสตานิ อสญฺญิภเว อจิตฺตกปฏิสนฺธิํ นยโต อคฺคเหสิ อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิยฯ ตสฺมา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลกมฺมํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โสภิโตติสฺส นามํ อกํสุฯ

โส อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพนิวาสญาเณ จิณฺณวสี อโหสิฯ โส อนุปฏิปาฏิยา อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺฐานํ อนุสฺสรนฺโต ยาว อสญฺญิภเว อจิตฺตกปฏิสนฺธิ, ตาว ปฏิสนฺธิํ อทฺทสฯ ตโต ปรํ อนฺตเร ปญฺจ กปฺปสตานิ ปวตฺติํ อทิสฺวา อวสาเน จุติํ ทิสฺวา ‘‘กิํ นาเมต’’นฺติ อาวชฺชมาโน นยวเสน ‘‘อสญฺญิภโว ภวิสฺสตี’’ติ นิฏฺฐํ อคมาสิฯ สตฺถา อิมํ การณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เถรํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

อุปาลิตฺเถรวตฺถุ

[228] ฉฏฺเฐ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลีติ วินยธรานํ ภิกฺขูนํ อุปาลิตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ เถโร กิร ตถาคตสฺเสว สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตถาคตสฺเสว สนฺติเก วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ภารุกจฺฉกวตฺถุํ, อชฺชุกวตฺถุํ, (ปารา. 158) กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สทฺธิํ สํสนฺเทตฺวา กเถสิฯ ตสฺมา วินยธรานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล กิเรส หํสวติยํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห ปฏิสนฺธิํ คณฺหิ , อุปาลิทารโกติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปสาธโก หุตฺวา ตถาคเต อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขมนฺเตหิ เตติ ฉหิ ขตฺติเยหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ปาฬิยํ (จูฬว. 330) อาคตเมวฯ