อถ โส เตน สทฺธิํ ปพฺพตมตฺถเก สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺโต มหาพฺรหฺมา ตสฺมิํ สมเย อาวชฺเชนฺโต กุมารกสฺสปํ ทิสฺวา ‘‘สหายโก เม วิปสฺสนาย กิลมติ, คนฺตฺวา ตสฺส วิปสฺสนาย นยมุขํ ทสฺเสตฺวา มคฺคผลปตฺติยา อุปายํ กริสฺสามี’’ติ พฺรหฺมโลเก ฐิโตว ปญฺจทส ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา รตฺติภาคสมนนฺตเร กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส วสนฏฺฐาเน อนฺธวเน ปาตุรโหสิฯ เถโร อาโลกํ ทิสฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ ปุพฺเพ ตยา สทฺธิํ สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตพฺรหฺมา’’ติ อาหฯ เกน กมฺเมน อาคตตฺถาติ? มหาพฺรหฺมา อตฺตโน อาคตการณํ ทีเปตุํ เต ปญฺเห อาจิกฺขิตฺวา ‘‘ตฺวํ อิเม ปญฺเห อุคฺคณฺหิตฺวา อรุเณ อุฏฺฐิเต ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉ, ฐเปตฺวา หิ ตถาคตํ อญฺโญ อิเม ปญฺเห กเถตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา พฺรหฺมโลกเมว คโตฯ

เถโรปิ ปุนทิวเส สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา มหาพฺรหฺมุนา กถิตนิยาเมเนว ปญฺเห ปุจฺฉิฯ สตฺถา กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปญฺเห กเถสิฯ เถโร สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว อุคฺคณฺหิตฺวา อนฺธวนํ คนฺตฺวา วิปสฺสนํ คพฺภํ คาหาเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตโต ปฏฺฐาย จตุนฺนํ ปริสานํ ธมฺมกถํ กเถนฺโต พหุกาหิ อุปมาหิ จ การเณหิ จ มณฺเฑตฺวา จิตฺตกถเมว กเถติฯ อถ นํ สตฺถา ปายาสิรญฺโญ ปญฺจทสหิ ปญฺเหหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา สุตฺตนฺเต (ที. นิ. 2.406 อาทโย) เทสิเต ตํ สุตฺตนฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา อิมสฺมิํ สาสเน จิตฺตกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

มหาโกฏฺฐิตตฺเถรวตฺถุ

[218] ทสเม ปฏิสมฺภิทาปตฺตานนฺติ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปตฺวา ฐิตานํ มหาโกฏฺฐิตตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติฯ อยํ หิ เถโร อตฺตโน ปฏิสมฺภิทาสุ จิณฺณวสิภาเวน อภิญฺญาเต อภิญฺญาเต มหาสาวเก อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโตปิ ทสพลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโตปิ ปฏิสมฺภิทาสุเยว ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อิติ อิมินา จิณฺณวสิภาเวน ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ

ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยมฺปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร มหาโภคกุเล นิพฺพตฺโต อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ

โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติฯ โกฏฺฐิตมาณโวติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิฯ โส อุปสมฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา นิจฺจกาลํ ปฏิสมฺภิทาสุ จิณฺณวสี หุตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ปฏิสมฺภิทาสุเยว ปุจฺฉติฯ อถ นํ สตฺถา อปรภาเค มหาเวทลฺลสุตฺตํ (ม. นิ. 1.449 อาทโย) อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ปฏิสมฺภิทาปตฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

ตติยวคฺควณฺณนาฯ

14. เอตทคฺควคฺโค

(14) 4. จตุตฺถเอตทคฺควคฺโค

อานนฺทตฺเถรวตฺถุ

[219-223] จตุตฺถสฺส ปฐเม พหุสฺสุตานนฺติอาทีสุ อญฺเญปิ เถรา พหุสฺสุตา สติมนฺตา คติมนฺตา ธิติมนฺตา อุปฏฺฐากา จ อตฺถิฯ อยํ ปนายสฺมา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนฺโต ทสพลสฺส สาสเน ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยํ ฐตฺวา คณฺหิฯ ตสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อิมสฺเสว จ เถรสฺส พุทฺธวจนํ คเหตฺวา ธารณกสติ อญฺเญหิ เถเรหิ พลวตรา อโหสิ, ตสฺมา สติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ อยเมว จายสฺมา เอกปเท ฐตฺวา สฏฺฐิ ปทสหสฺสานิ คณฺหนฺโต สตฺถารา กถิตนิยาเมเนว สพฺพปทานิ ชานาติ, ตสฺมา คติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ ตสฺเสว จายสฺมโต พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวีริยํ สชฺฌายนวีริยญฺจ ธารณวีริยญฺจ สตฺถุ อุปฏฺฐานวีริยญฺจ อญฺเญหิ อสทิสํ อโหสิ, ตสฺมา ธิติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ ตถาคตํ อุปฏฺฐหนฺโต เจส น อญฺเญสํ อุปฏฺฐากภิกฺขูนํ อุปฏฺฐานากาเรน อุปฏฺฐหิ, อญฺเญ หิ ตถาคตํ อุปฏฺฐหนฺตา น จิรํ อุปฏฺฐหิํสุ, น จ พุทฺธานํ มนํ คเหตฺวา อุปฏฺฐหิํสุฯ อยํ เถโร ปน อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย อารทฺธวีริโย หุตฺวา ตถาคตสฺส มนํ คเหตฺวา อุปฏฺฐหิฯ ตสฺมา อุปฏฺฐากานํ อคฺโค นาม ชาโตฯ