เมนู

พุทฺธา จ นาม ครหิตพฺพยุตฺตกํ ครหนฺติ, ปสํสิตพฺพยุตฺตกํ ปสํสนฺตีติ อิมสฺมิํ ฐาเน เถรสฺส ปสํสิตพฺพยุตฺตเมว องฺคํ คเหตฺวา ‘‘ติณฺณํ โข ปน, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภารทฺวาโช ภิกฺขุ อญฺญํ พฺยากาสิ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ , นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติฯ กตเมสํ ติณฺณํ? สตินฺทฺริยสฺส, สมาธินฺทฺริยสฺส, ปญฺญินฺทฺริยสฺสฯ อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ติณฺณํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา พหุลีกตตฺตา ภารทฺวาโช ภิกฺขุ อญฺญํ พฺยากาสิ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’’’ติ (สํ. นิ. 5.519) เถรํ ปสํสิตฺวา สีหนาทิกานํ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

มนฺตาณิปุตฺตปุณฺณตฺเถรวตฺถุ

[196] นวเม ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโตติ นาเมน ปุณฺโณ, มนฺตาณิพฺราหฺมณิยา ปน โส ปุตฺโตติ มนฺตาณิปุตฺโตฯ ตสฺส ปญฺหกมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา – อยํ กิร ปทุมุตฺตรทสพลสฺส อุปฺปตฺติโต ปุเรตรเมว หํสวตีนคเร พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส โคตโมติ นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา สพฺพสิปฺเปสุ โกวิโท หุตฺวา ปญฺจมาณวกสตปริวาโร วิจรนฺโต ตโยปิ เวเท โอโลเกตฺวา โมกฺขธมฺมํ อทิสฺวา ‘‘อิทํ เวทตฺตยํ นาม กทลิกฺขนฺโธ วิย พหิ มฏฺฐํ อนฺโต นิสฺสารํ, อิมํ คเหตฺวา วิจรณํ ถุสโกฏฺฏนสทิสํ โหติฯ กิํ เม อิมินา’’ติ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา พฺรหฺมวิหาเร นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลโกกูปปนฺโน ภวิสฺสามี’’ติ ปญฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธิํ ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิฯ ตสฺส ปริวารานิ อฏฺฐารสฺส ชฏิลสหสฺสานิ อเหสุํฯ โส ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา เตสมฺปิ กสิณปริกมฺมํ อาจิกฺขิฯ เต ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺเพปิ ปญฺจ อภิญฺญา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสุํฯ

อทฺธาเน อติกฺกนฺเต ตสฺส โคตมตาปสสฺส มหลฺลกกาเล ปทุมุตฺตรทสพโล ปฐมาภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร หํสวตีนครํ อุปนิสฺสาย วิหาสิฯ

โส เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกนฺโต โคตมตาปสสฺส ปริสาย อรหตฺตูปนิสฺสยํ โคตมตาปสสฺส จ ‘‘อหํ อนาคเต อุปฺปชฺชมานกพุทฺธสฺส สาสเน ธมฺมกถิกภิกฺขูนํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนภาวญฺจ ทิสฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา อญฺญาตกเวเสน โคตมตาปสสฺส อนฺเตวาสิเกสุ วนมูลผลาผลตฺถาย คเตสุ คนฺตฺวา โคตมสฺส ปณฺณสาลาทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ โคตโม พุทฺธานํ อุปฺปนฺนภาวํ อชานนฺโตปิ ทูรโตว ทสพลํ ทิสฺวา ‘‘อยํ ปุริโส โลกโต มุตฺโต หุตฺวา ปญฺญายติ, ยถา อสฺส สรีรนิปฺผตฺติ เยหิ จ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต อคารมชฺเฌ วา ติฏฺฐนฺโต จกฺกวตฺตี ราชา โหติ, ปพฺพชนฺโต วา วิวฏฺฏจฺฉโท สพฺพญฺญุพุทฺโธ โหตี’’ติ ญตฺวา ปฐมทสฺสเนเนว ทสพลํ อภิวาเทตฺวา ‘‘อิโต เอถ ภควา’’ติ พุทฺธาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิฯ ตถาคโต ตาปสสฺส ธมฺมํ เทสยมาโน นิสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย เต ชฏิลา ‘‘ปณีตปณีตํ วนมูลผลาผลํ อาจริยสฺส ทตฺวา เสสกํ ปริภุญฺชิสฺสามา’’ติ อาคจฺฉนฺตา ทสพลํ อุจฺจาสเน, อาจริยํ ปน นีจาสเน นิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘ปสฺสถ, มยํ ‘อิมสฺมิํ โลเก อมฺหากํ อาจริเยน อุตฺตริตโร นตฺถี’ติ วิจรามฯ อิทานิ ปน โน อาจริยํ นีจาสเน นิสีทาเปตฺวา อุจฺจาสเน นิสินฺนโก เอโก ปญฺญายติ, มหนฺโต วตายํ ปุริโส ภวิสฺสตี’’ติ ปิฏกานิ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติฯ โคตมตาปโส ‘‘อิเม มํ ทสพลสฺส สนฺติเก วนฺเทยฺยุ’’นฺติ ภีโต ทูรโต อาห – ‘‘ตาตา, มา มํ วนฺทิตฺถ, สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล สพฺเพสํ วนฺทนารโห ปุริโส อิธ นิสินฺโน, เอตํ วนฺทถา’’ติฯ ตาปสา ‘‘น อชานิตฺวา อาจริโย กเถสฺสตี’’ติ สพฺเพว ตถาคตสฺส ปาเท วนฺทิํสุฯ ‘‘ตาตา, อมฺหากํ อญฺญํ ทสพลสฺส ทาตพฺพยุตฺตกํ โภชนํ นตฺถิ, อิมํ วนมูลผลาผลํ ทสฺสามา’’ติ ปณีตปณีตํ พุทฺธานํ ปตฺเต ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถา วนมูลผลาผลํ ปริภุญฺชิฯ ตทนนฺตรํ ตาปโสปิ สทฺธิํ อนฺเตวาสิเกหิ ปริภุญฺชิฯ สตฺถา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ‘‘ทฺเว อคฺคสาวกา ภิกฺขุสตสหสฺสํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺตู’’ติ จินฺเตสิฯ

ตสฺมิํ ขเณ อคฺคสาวโก มหาเทวลตฺเถโร ‘‘กหํ นุ โข สตฺถา คโต’’ติ อาวชฺเชนฺโต ‘‘สตฺถา อมฺหากํ อาคมนํ ปจฺจาสีสตี’’ติ ภิกฺขุสตสหสฺสํ คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นมสฺสมาโน อฏฺฐาสิฯ

โคตโม อนฺเตวาสิเก อาห – ‘‘ตาตา, อมฺหากํ อญฺโญ สกฺกาโร นตฺถิ, ภิกฺขุสงฺโฆ ทุกฺเขน ฐิโตฯ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปุปฺผาสนํ ปญฺญาเปสฺสาม, ชลชถลชปุปฺผานิ อาหรถา’’ติฯ เต ตาวเทว ปพฺพตปาทโต วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ อิทฺธิยา อาหริตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วตฺถุมฺหิ วุตฺตนเยเนว อาสนานิ ปญฺญาปยิํสุฯ นิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนมฺปิ ฉตฺตธารณมฺปิ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

สตฺถา สตฺตเม ทิวเส นิโรธโต วุฏฺฐาย ปริวาเรตฺวา ฐิเต ตาปเส ทิสฺวา ธมฺมกถิกภาเว เอตทคฺคปฺปตฺตํ สาวกํ อามนฺเตสิ – ‘‘อิมินา ภิกฺขุ อิสิคเณน มหาสกฺกาโร กโต, เอเตสํ ปุปฺผาสนานุโมทนํ กโรหี’’ติฯ โส สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ สมฺมสิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิฯ ตสฺส เทสนาปริโยสาเน สตฺถา สยํ พฺรหฺมโฆสํ นิจฺฉาเรตฺวา ธมฺมํ เทเสสิฯ เทสนาปริโยสาเน ฐเปตฺวา โคตมตาปสํ เสสา อฏฺฐารส สหสฺสชฏิลา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

โคตโม ปน เตนตฺตภาเวน ปฏิเวธํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ อาห – ‘‘ภควา เยน ภิกฺขุนา ปฐมํ ธมฺโม เทสิโต, โก นาม อยํ ตุมฺหากํ สาสเน’’ติ? อยํ โคตม มยฺหํ สาสเน ธมฺมกถิกานํ อคฺโคติฯ ‘‘อหมฺปิ, ภนฺเต, อิมสฺส สตฺต ทิวสานิ กตสฺส อธิการสฺส ผเลน อยํ ภิกฺขุ วิย อนาคเต เอกสฺส พุทฺธสฺส สาสเน ธมฺมกถิกานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ กตฺวา ปาทมูเล นิปชฺชิฯ

สตฺถา อนาคตํ โอโลเกตฺวา อนนฺตราเยนสฺส ปตฺถนาย สมิชฺฌนภาวํ ญตฺวา ‘‘อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาวสาเน โคตโม นาม พุทฺโธ อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตฺวํ ตสฺส สาสเน ธมฺมกถิกานํ อคฺโค ภวิสฺสสี’’ติ พฺยากริตฺวา เต อรหตฺตปฺปตฺเต ตาปเส ‘‘เอถ ภิกฺขโว’’ติ อาหฯ

สพฺเพ อนฺตรหิตเกสมสฺสู อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรสทิสา อเหสุํฯ สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆมาทาย วิหารํ คโตฯ

โคตโมปิ ยาวชีวํ ตถาคตํ ปริจริตฺวา ยถาพลํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สํสริตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล กปิลวตฺถุนครสฺส อวิทูเร โทณวตฺถุพฺราหฺมณคาเม พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติฯ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส ปุณฺณมาณโวติ นามํ อกํสุฯ สตฺถริ อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺเก อนุปุพฺเพน อาคนฺตฺวา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถโร กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ ปุณฺณมาณวํ ปพฺพาเชตฺวา ปุนทิวเส ทสพลสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา นิวาสตฺถาย ฉทฺทนฺตทหํ คโตฯ ปุณฺโณปิ มนฺตาณิปุตฺโต มาตุเลน อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถเรน สทฺธิํ ทสพลสฺส สนฺติกํ อคนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปาเปตฺวาว ทสพลสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ กปิลวตฺถุสฺมิํเยว โอหีโน โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตกุลปุตฺตาปิ ปญฺจสตา อเหสุํฯ เถโร สยํ ทสกถาวตฺถุลาภิตาย เตปิ ทสหิ กถาวตฺถูหิ โอวทติฯ เต ตสฺส โอวาเท ฐตฺวา สพฺเพว อรหตฺตํ ปตฺตาฯ

เต อตฺตโน ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ ญตฺวา อุปชฺฌายํ อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ กิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, ทสนฺนญฺจ มหากถาวตฺถูนํ ลาภิโน, สมโย โน ทสพลํ ปสฺสิตุ’’นฺติฯ เถโร เตสํ กถํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มม ทสกถาวตฺถุลาภิตํ สตฺถา ชานาติ, อหํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ทส กถาวตฺถูนิ อมุญฺจนฺโตว เทเสมิฯ มยิ คจฺฉนฺเต สพฺเพปิเม ภิกฺขู ปริวาเรตฺวา คจฺฉิสฺสนฺติ, เอวํ คณสงฺคณิกาย คนฺตฺวา ปน อยุตฺตํ มยฺหํ ทสพลํ ปสฺสิตุํ, อิเม ตาว คนฺตฺวา ปสฺสนฺตู’’ติ เต ภิกฺขู อาห – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุรโต คนฺตฺวา ตถาคตํ ปสฺสถ, มม วจเนน ทสพลสฺส ปาเท วนฺทถ, อหมฺปิ ตุมฺหากํ คตมคฺเคน คมิสฺสามี’’ติฯ

เต เถรา สพฺเพปิ ทสพลสฺส ชาติภูมิรฏฺฐวาสิโน สพฺเพ ขีณาสวา สพฺเพ ทสกถาวตฺถุลาภิโน อตฺตโน อุปชฺฌายสฺส โอวาทํ อภินฺทิตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺตา สฏฺฐิโยชนมคฺคํ อติกฺกมฺม ราชคเห เวฬุวนมหาวิหารํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ อาจิณฺณํ โข ปเนตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ ปฏิสมฺโมทิตุนฺติ ภควา เตหิ สทฺธิํ ‘‘กจฺจิ, ภิกฺขเว, ขมนีย’’นฺติอาทินา นเยน มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต จ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาคจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิฯ เตหิ ‘‘ชาติภูมิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นุ โข, ภิกฺขเว, ชาติภูมิยํ ชาติภูมกานํ ภิกฺขูนํ สพฺรหฺมจารีหิ เอวํ สมฺภาวิโต อตฺตนา จ อปฺปิจฺโฉ อปฺปิจฺฉกถญฺจ ภิกฺขูนํ กตฺตา’’ติ ทสกถาวตฺถุลาภิํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิฯ เตปิ ‘‘ปุณฺโณ นาม, ภนฺเต, อายสฺมา มนฺตาณิปุตฺโต’’ติ อาโรจยิํสุฯ ตํ กถํ สุตฺวา อายสฺมา สาริปุตฺโต เถรสฺส ทสฺสนกาโม อโหสิฯ

อถ สตฺถา ราชคหโต สาวตฺถิํ อคมาสิฯ ปุณฺณตฺเถโร ทสพลสฺส ตตฺถ อาคตภาวํ สุตฺวา ‘‘สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํเยว ตถาคตํ สมฺปาปุณิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ เทเสสิฯ เถโร ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา ปฏิสลฺลานตฺถาย อนฺธวนํ คนฺตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิฯ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตสฺส คมนํ สุตฺวา สีสานุโลกิโก คนฺตฺวา โอกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ตํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา เถเรน สทฺธิํ สมฺโมทิตฺวา สตฺตวิสุทฺธิกฺกมํ ปุจฺฉิฯ เถโรปิสฺส ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ พฺยากาสิฯ เต อญฺญมญฺญสฺส สุภาสิตํ สมนุโมทิํสุฯ อถ สตฺถา อปรภาเค ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน เถรํ ธมฺมกถิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติฯ

มหากจฺจานตฺเถรวตฺถุ

[197] ทสเม สํขิตฺเตน ภาสิตสฺสาติ สํขิตฺเตน กถิตธมฺมสฺสฯ วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานนฺติ ตํ เทสนํ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถํ วิภชมานานํฯ อญฺเญ กิร ตถาคตสฺส สงฺเขปวจนํ อตฺถวเสน วา ปูเรตุํ สกฺโกนฺติ พฺยญฺชนวเสน วา, อยํ ปน เถโร อุภยวเสนปิ สกฺโกติฯ ตสฺมา อคฺโคติ วุตฺโตฯ ปุพฺพปตฺถนาปิ จสฺส เอวรูปาวฯ