9. คิลานสุตฺตวณฺณนา

[375] นวเม เพฬุวคามเกติ เวสาลิยา สมีเป เอวํนามโก ปาทคาโม อตฺถิ, ตสฺมิํฯ ยถามิตฺตนฺติอาทีสุ มิตฺตาติ มิตฺตาวฯ สนฺทิฏฺฐาติ ตตฺถ ตตฺถ สงฺคมฺม ทิฏฺฐมตฺตา นาติทฬฺหมิตฺตา ฯ สมฺภตฺตาติ สุฏฺฐุ ภตฺตา สิเนหวนฺโต ทฬฺหมิตฺตาฯ เยสํ ยตฺถ ยตฺถ เอวรูปา ภิกฺขู อตฺถิ, เต ตตฺถ ตตฺถ วสฺสํ อุเปถาติ อตฺโถฯ กสฺมา เอวมาห? เตสํ ผาสุวิหารตฺถายฯ เตสํ กิร เพฬุวคามเก เสนาสนํ นปฺปโหติ, ภิกฺขาปิ มนฺทาฯ สมนฺตา เวสาลิยา ปน พหูนิ เสนาสนานิ, ภิกฺขาปิ สุลภาฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

อถ กสฺมา ‘‘ยถาสุขํ คจฺฉถา’’ติ น วิสฺสชฺเชสิ? เตสํ อนุกมฺปายฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ ทสมาสมตฺตํ ฐตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิฯ สเจ อิเม ทูรํ คจฺฉิสฺสนฺติ, มํ ปรินิพฺพานกาเล ทฏฺฐุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ อถ เนสํ ‘สตฺถา ปรินิพฺพายนฺโต อมฺหากํ สติมตฺตมฺปิ น อทาสิฯ สเจ ชาเนยฺยาม, น เอวํ ทูเร วเสยฺยามา’ติ วิปฺปฏิสาโร ภเวยฺยฯ เวสาลิยา สมนฺตา ปน วสฺสํ วสนฺตา มาสสฺส อฏฺฐ วาเร อาคนฺตฺวา ธมฺมํ สุณิสฺสนฺติ, สุคโตวาทํ ลภิสฺสนฺตี’’ติ น วิสฺสชฺเชสิฯ

ขโรติ ผรุโสฯ อาพาโธติ วิสภาคโรโคฯ พาฬฺหาติ พลวติโยฯ มารณนฺติกาติ มรณนฺตํ มรณสนฺติกํ ปาปนสมตฺถาฯ สโต สมฺปชาโน อธิวาเสสีติ สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อธิวาเสสิฯ อวิหญฺญมาโนติ เวทนานุวตฺตนวเสน อปราปรํ ปริวตฺตนํ อกโรนฺโต อปีฬิยมาโน อทุกฺขิยมาโน จ อธิวาเสสิฯ อนามนฺเตตฺวาติ อชานาเปตฺวาฯ อนปโลเกตฺวาติ อชานาเปตฺวาว โอวาทานุสาสนิํ อทตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วีริเยนาติ ปุพฺพภาควีริเยน เจว ผลสมาปตฺติวีริเยน จฯ ปฏิปณาเมตฺวาติ วิกฺขมฺเภตฺวาฯ ชีวิตสงฺขารนฺติ เอตฺถ ชีวิตมฺปิ ชีวิตสงฺขาโรฯ เยน ชีวิตํ สงฺขรียติ ฉิชฺชมานํ ฆเฏตฺวา ฐปียติ, โส ผลสมาปตฺติธมฺโมปิ ชีวิตสงฺขาโรฯ โส อิธ อธิปฺเปโตฯ อธิฏฺฐายาติ อธิฏฺฐหิตฺวา ปวตฺเตตฺวา ชีวิตฐปนสมตฺถํ ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺเชยฺยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถฯ

กิํ ปน ภควา อิโต ปุพฺเพ ผลสมาปตฺติํ น สมาปชฺชตีติ? สมาปชฺชติฯ สา ปน ขณิกสมาปตฺติฯ ขณิกสมาปตฺติ จ อนฺโตสมาปตฺติยํเยว เวทนํ วิกฺขมฺเภติ, สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตมตฺตสฺส กฏฺฐปาเตน วา กฐลปาเตน วา ฉินฺนเสวาโล วิย อุทกํ, ปุน สรีรํ เวทนา อชฺโฌตฺถรติฯ ยา ปน รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกญฺจ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา มหาวิปสฺสนาวเสน สมาปนฺนา สมาปตฺติ , สา สุฏฺฐุ วิกฺขมฺเภติฯ

ยถา นาม ปุริเสน โปกฺขรณิํ โอคาเหตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ สุฏฺฐุ อปพฺยุฬฺหเสวาโล จิเรน อุทกํ โอตฺถรติ, เอวเมว ตโต วุฏฺฐิตสฺส จิเรน เวทนา อุปฺปชฺชติฯ อิติ ภควา ตํทิวสํ มหาโพธิปลฺลงฺเก อภินวํ วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปนฺโต วิย รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกญฺจ นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา จุทฺทสหากาเรหิ สนฺเนตฺวา มหาวิปสฺสนาย เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา ‘‘ทสมาเส มา อุปฺปชฺชิตฺถา’’ติ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิ, สมาปตฺติวิกฺขมฺภิตา เวทนา ทส มาเส น อุปฺปชฺชิเยวฯ

คิลานา วุฏฺฐิโตติ คิลาโน หุตฺวา ปุน วุฏฺฐิโตฯ มธุรกชาโต วิยาติ สญฺชาตครุภาโว สญฺชาตถทฺธภาโว สูเล อุตฺตาสิตปุริโส วิยฯ น ปกฺขายนฺตีติ น ปกาสนฺติ, นานาการโต น อุปฏฺฐหนฺติฯ ธมฺมาปิ มํ นปฺปฏิภนฺตีติ สติปฏฺฐานธมฺมา มยฺหํ ปากฏา น โหนฺตีติ ทีเปติฯ ตนฺติธมฺมา ปน เถรสฺส สุปฺปคุณาฯ น อุทาหรตีติ ปจฺฉิมโอวาทํ น เทติ, ตํ สนฺธาย วทติฯ

อนนฺตรํ อพาหิรนฺติ ธมฺมวเสน วา ปุคฺคลวเสน วา อุภยํ อกตฺวาฯ ‘‘เอตฺตกํ ธมฺมํ ปรสฺส น เทเสสฺสามี’’ติ หิ จินฺเตนฺโต ธมฺมํ อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม, ‘‘เอตฺตกํ ปรสฺส เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต พาหิรํ กโรติ นามฯ ‘‘อิมสฺส ปุคฺคลสฺส เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ปน ปุคฺคลํ อพฺภนฺตรํ กโรติ นาม, ‘‘อิมสฺส น เทเสสฺสามี’’ติ จินฺเตนฺโต ปุคฺคลํ พาหิรํ กโรติ นามฯ เอวํ อกตฺวา เทสิโตติ อตฺโถฯ อาจริยมุฏฺฐีติ ยถา พาหิรกานํ อาจริยมุฏฺฐิ นาม โหติ, ทหรกาเล กสฺสจิ อกเถตฺวา ปจฺฉิมกาเล มรณมญฺเจ นิปนฺนา ปิยมนาปสฺส อนฺเตวาสิกสฺส กเถนฺติ, เอวํ ตถาคตสฺส ‘‘อิทํ มหลฺลกกาเล ปจฺฉิมฐาเน กเถสฺสามี’’ติ มุฏฺฐิํ กตฺวา ปริหริตฺวา ฐปิตํ กิญฺจิ นตฺถีติ ทสฺเสติฯ

อหํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ อหเมว ภิกฺขุสงฺฆํ ปริหริสฺสามีติ วา, มมุทฺเทสิโกติ อหํ อุทฺทิสิตพฺพฏฺเฐน อุทฺเทโส อสฺสาติ มมุทฺเทสิโก, มเมว อุทฺทิสฺสิตฺวา มํ ปจฺจาสีสมาโน ภิกฺขุสงฺโฆ โหตุ มม อจฺจเยน มา วา อโหสิ, ยํ วา ตํ วา โหตูติ อิติ วา ปน ยสฺส อสฺสาติ อตฺโถฯ

น เอวํ โหตีติ โพธิปลฺลงฺเกเยว อิสฺสามจฺเฉรานํ วิคตตฺตา เอวํ น โหติฯ ส กินฺติ โส กิํฯ อาสีติโกติ อสีติสํวจฺฉริโก, อิทํ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ เวฐมิสฺสเกนาติ พาหพนฺธจกฺกพนฺธาทินา ปฏิสงฺขรเณน เวฐมิสฺสเกนฯ มญฺเญติ ชรสกฏํ วิย เวฐมิสฺสเกน มญฺเญ ยาเปติ, อรหตฺตผลเวฐเนน จตุอิริยาปถกปฺปนํ ตถาคตสฺส โหตีติ ทสฺเสติฯ

อิทานิ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ยสฺมิํ อานนฺท สมเยติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปนิมิตฺตาทีนํฯ เอกจฺจานํ เวทนานนฺติ โลกิยานํ เวทนานํฯ ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา อิมินา ผลสมาปตฺติวิหาเรน ผาสุ โหติ, ตสฺมา ตุมฺเหปิ ตทตฺถาย เอวํ วิหรถาติ ทสฺเสติฯ อตฺตทีปาติ มหาสมุทฺทคตา ทีปํ วิย อตฺตานํ ทีปํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถฯ อตฺตสรณาติ อตฺตคติกาว โหถ, มา อญฺญคติกาฯ ธมฺมทีปธมฺมสรณปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ธมฺโมติ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม เวทิตพฺโพฯ ตมตคฺเคติ ตมอคฺเค, มชฺเฌ ต-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม อคฺคตมาติ ตมตคฺคาติ ฯ เอวํ สพฺพํ ตมโสตํ ฉินฺทิตฺวา อติวิย อคฺเค อุตฺตมภาเว เอเต, อานนฺท, มม ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ, เตสํ อคฺเค ภวิสฺสนฺติฯ เย เกจิ สิกฺขากามา, สพฺเพสํ เตสํ จตุสติปฏฺฐานโคจราว ภิกฺขู อคฺเค ภวิสฺสนฺตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ คณฺหีติฯ

10. ภิกฺขุนุปสฺสยสุตฺตวณฺณนา

[376] ทสเม เตนุปสงฺกมีติ ตสฺมิํ อุปสฺสเย กมฺมฏฺฐานกมฺมิกา ภิกฺขุนิโย อตฺถิ, ตาสํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา กมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสามีติ อุปสงฺกมิฯ อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสนฺติ ปุพฺพวิเสสโต อปรํ อุฬารวิเสสํฯ ตตฺถ มหาภูตปริคฺคโห ปุพฺพวิเสโส, อุปาทารูปปริคฺคโห อปรวิเสโส นามฯ ตถา สกลรูปปริคฺคโห ปุพฺพวิเสโส, อรูปปริคฺคโห อปรวิเสโส นามฯ รูปารูปปริคฺคโห ปุพฺพวิเสโส, ปจฺจยปริคฺคโห อปรวิเสโส นาม สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนํ ปุพฺพวิเสโส, ติลกฺขณาโรปนํ อปรวิเสโส นามฯ เอวํ ปุพฺเพนาปรํ อุฬารวิเสสํ ชานาตีติ อตฺโถฯ

กายารมฺมโณติ ยํ กายํ อนุปสฺสติ, ตเมว อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ กิเลสปริฬาโหฯ พหิทฺธา วา จิตฺตํ วิกฺขิปตีติ พหิทฺธา วา ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตุปฺปาโท วิกฺขิปติฯ กิสฺมิญฺจิเทว ปสาทนีเย นิมิตฺเต จิตฺตํ ปณิทหิตพฺพนฺติ เอวํ กิเลสปริฬาเห จ ลีนตฺเต จ พหิทฺธาวิกฺเขเป จ อุปฺปนฺเน กิเลสานุรญฺชิเตน น วตฺติตพฺพํ, กิสฺมิญฺจิเทว ปสาทนีเย ปสาทาวเห พุทฺธาทีสุ อญฺญตรสฺมิํ ฐาเน กมฺมฏฺฐานจิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ จิตฺตํ สมาธิยตีติ อารมฺมเณ สมฺมา อาธิยติ สุฏฺฐุ ฐปิตํ ฐปิยติฯ ปฏิสํหรามีติ ปสาทนียฏฺฐานโต ปฏิสํหรามิ, มูลกมฺมฏฺฐานาภิมุขํเยว นํ กโรมีติ อตฺโถฯ โส ปฏิสํหรติ เจวาติ มูลกมฺมฏฺฐานาภิมุขญฺจ เปเสติฯ น จ วิตกฺเกติ น จ วิจาเรตีติ กิเลสวิตกฺกํ น วิตกฺเกติ, กิเลสวิจารํ น วิจาเรติฯ อวิตกฺโกมฺหิ อวิจาโรติ กิเลสวิตกฺกวิจาเรหิ อวิตกฺกาวิจาโรฯ อชฺฌตฺตํ สติมา สุขมสฺมีติ โคจรชฺฌตฺเต ปวตฺตาย สติยา ‘‘สติมาหมสฺมิ สุขิโต จา’’ติ ปชานาติฯ

เอวํ โข, อานนฺท, ปณิธาย ภาวนา โหตีติ เอวํ, อานนฺท, ฐเปตฺวา ภาวนา โหติฯ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ยถา นาม ปุริสสฺส มหนฺตํ อุจฺฉุภารํ อุกฺขิปิตฺวา ยนฺตสาลํ เนนฺตสฺส กิลนฺตกิลนฺตกาเล ภูมิยํ ฐเปตฺวา อุจฺฉุขณฺฑํ ขาทิตฺวา ปุน อุกฺขิปิตฺวา คมนํ โหติ; เอวเมว อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺส กายปริฬาหาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตํ กมฺมฏฺฐานํ ฐเปตฺวา พุทฺธคุณาทิอนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ภาวนา ปวตฺตา, ตสฺมา ‘‘ปณิธาย ภาวนา โหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺส ปน ปุริสสฺส อุจฺฉุภารํ ยนฺตสาลํ เนตฺวา ปีเฬตฺวา รสปานํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺส ผลสมาปตฺติสุขานุภวนํ เวทิตพฺพํฯ

พหิทฺธาติ มูลกมฺมฏฺฐานํ ปหาย พหิ อญฺญสฺมิํ อารมฺมเณฯ อปฺปณิธายาติ อฏฺฐเปตฺวาฯ อถ ปจฺฉา ปุเร อสํขิตฺตํ วิมุตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ ปชานาตีติ เอตฺถ กมฺมฏฺฐานวเสน วา สรีรวเสน วา เทสนาวเสน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ