5. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา

[236] ปญฺจเม ปเควาติ ปฐมญฺเญวฯ กามราคปริยุฏฺฐิเตนาติ กามราคคหิเตนฯ กามราคปเรเตนาติ กามราคานุคเตนฯ นิสฺสรณนฺติ ติวิธํ กามราคสฺส นิสฺสรณํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ ตทงฺคนิสฺสรณํ สมุจฺเฉทนิสฺสรณนฺติ ฯ ตตฺถ อสุเภ ปฐมชฺฌานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ นาม, วิปสฺสนา ตทงฺคนิสฺสรณํ นาม, อรหตฺตมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํ นามฯ ตํ ติวิธมฺปิ นปฺปชานาตีติ อตฺโถฯ อตฺตตฺถมฺปีติอาทีสุ อรหตฺตสงฺขาโต อตฺตโน อตฺโถ อตฺตตฺโถ นาม, ปจฺจยทายกานํ อตฺโถ ปรตฺโถ นาม, สฺเวว ทุวิโธปิ อุภยตฺโถ นามฯ อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อยํ ปน วิเสโส – พฺยาปาทสฺส นิสฺสรณนฺติอาทีสุ หิ ทฺเวว นิสฺสรณานิ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณญฺจ สมุจฺเฉทนิสฺสรณญฺจฯ ตตฺถ พฺยาปาทสฺส ตาว เมตฺตาย ปฐมชฺฌานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อนาคามิมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํฯ ถินมิทฺธสฺส อาโลกสญฺญา วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อรหตฺตมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส โย โกจิ สมโถ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, อุทฺธจฺจสฺส ปเนตฺถ อรหตฺตมคฺโค, กุกฺกุจฺจสฺส อนาคามิมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํฯ วิจิกิจฺฉาย ธมฺมววตฺถานํ วิกฺขมฺภนนิสฺสรณํ, ปฐมมคฺโค สมุจฺเฉทนิสฺสรณํฯ

ยา ปเนตฺถ เสยฺยถาปิ พฺราหฺมณ อุทปตฺโต สํสฏฺโฐ ลาขาย วาติอาทิกา อุปมา วุตฺตา, ตาสุ อุทปตฺโตติ อุทกภริตา ปาติฯ สํสฏฺโฐติ วณฺณเภทกรณวเสน สํสฏฺโฐฯ ปกฺกุถิโตติ กุถิโตฯ อุสฺมุทกชาโตติ อุสุมชาโตฯ เสวาลปณกปริโยนทฺโธติ ติลพีชกาทิเภเทน เสวาเลน วา นีลมณฺฑูกปิฏฺฐิวณฺเณน วา อุทกปิฏฺฐิํ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺตปณเกน ปริโยนทฺโธฯ วาเตริโตติ วาเตน เอริโต กมฺปิโตฯ อาวิโลติ อปฺปสนฺโนฯ ลุฬิโตติ อสนฺนิสินฺโนฯ กลลีภูโตติ กทฺทมีภูโตฯ อนฺธกาเร นิกฺขิตฺโตติ โกฏฺฐนฺตราทิเภเท อนาโลกฏฺฐาเน ฐปิโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ภควา ตีหิ ภเวหิ เทสนํ นิวตฺเตตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, พฺราหฺมโณ ปน สรณมตฺเต ปติฏฺฐิโตฯ

6. อภยสุตฺตวณฺณนา

[237] ฉฏฺเฐ อญฺญาณาย อทสฺสนายาติ อญฺญาณตฺถาย อทสฺสนตฺถายฯ ตคฺฆ ภควา นีวรณาติ เอกํเสน ภควา นีวรณาฯ กายกิลมโถติ กายทรโถฯ จิตฺตกิลมโถติ จิตฺตทรโถฯ โสปิ เม ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ ตสฺส กิร สตฺถุ สนฺติเก สีตลํ อุตุสปฺปายฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนสฺส กายทรโถ ปฏิปสฺสมฺภิ, ตสฺมิํ ปฏิปสฺสทฺเธ ตทนฺวเยเนว จิตฺตทรโถปิฯ อปิจ มคฺเคเนวสฺส เอตํ อุภยมฺปิ ปสฺสทฺธนฺติ เวทิตพฺพํฯ

7. อานาปานวคฺโค

1. อฏฺฐิกมหปฺผลสุตฺตาทิวณฺณนา

[238] สตฺตมาทีสุ อฏฺฐิกสญฺญาติ อฏฺฐิกํ อฏฺฐิกนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ ตํ ปเนตํ ภาวยโต ยาว นิมิตฺตํ น อุปฺปชฺชติ, ตาว ฉวิปิ จมฺมมฺปิ อุปฏฺฐาติฯ นิมิตฺเต ปน อุปฺปนฺเน ฉวิจมฺมานิ เนว อุปฏฺฐหนฺติ, สงฺขวณฺโณ สุทฺธอฏฺฐิกสงฺฆาโฏว อุปฏฺฐาติ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ธมฺมิกติสฺสราชานํ โอโลเกนฺตสฺส สามเณรสฺส วิย, ปฏิมคฺเค หสมานํ อิตฺถิํ โอโลเกนฺตสฺส เจติยปพฺพตวาสิโน ติสฺสตฺเถรสฺส วิย จาติฯ วตฺถูนิ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.15) วิตฺถาริตานิฯ สติ วา อุปาทิเสเสติ คหณเสเส อุปาทานเสเส วิชฺชมานมฺหิฯ

2-10. ปุฬวกสุตฺตาทิวณฺณนา

[239-247] ปุฬวกสญฺญาติ ปุฬวํ ปุฬวนฺติ ภาเวนฺตสฺส อุปฺปนฺนสญฺญาฯ วินีลกสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วินิจฺฉยกถา ปเนตฺถ สทฺธิํ ภาวนานเยน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.102) วุตฺตาฯ เมตฺตาทโย ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน เวทิตพฺพา, อุเปกฺขา จตุตฺถชฺฌานวเสเนวฯ

8. นิโรธวคฺโค