สตฺตโพชฺฌงฺคา ตสฺมิํ สมเย ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺตีติ อริยสาวกสฺส หิ สปฺปายธมฺมสฺสวนํ สุณนฺตสฺส ปญฺจ นีวรณา ทูเร โหนฺติฯ โส สเจ ตสฺมิํเยว ฐาเน วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, เอวมสฺส สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ โน เจ สกฺโกติ, ตโต วุฏฺฐาย รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานํ คโต ตเมว ปีติํ อวิชหนฺโต ปญฺจ นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสติฯ ตตฺถ อสกฺโกนฺโตปิ ยาว สตฺตทิวสพฺภนฺตรา ตเมว ปีติํ อวิชหนฺโต นีวรเณ วิกฺขมฺเภตฺวา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสตีติ อิทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ธมฺมสฺสวนวเสน สกิํ ปีติปาโมชฺชปกฺขิยา ปฏิลทฺธโพชฺฌงฺคา หิ กมฺมารามตาทีนิ อาคมฺม นสฺสนฺติ, ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายาทิํ ลภิตฺวา ปุน อุปฺปชฺชนฺตาปิ ตสฺมิํ สมเย ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ อิจฺเจว วุจฺจติฯ
9. รุกฺขสุตฺตวณฺณนา
[220] นวเม อชฺฌารุหาติ อภิรุหนกาฯ กจฺฉโกติ อฏฺฐิกจฺฉโกฯ กปิตฺถโนติ มกฺกฏถนสทิสผโล วิชาตปิลกฺโขฯ
10. นีวรณสุตฺตวณฺณนา
[221] ทสเม อนฺธกรณาติ อนฺธภาวกรณาฯ อจกฺขุกรณาติ ปญฺญาจกฺขุสฺส อกรณาฯ ปญฺญานิโรธิกาติ ปญฺญาย นิโรธนาฯ วิฆาตปกฺขิยาติ ทุกฺขปกฺขิกาฯ อนิพฺพานสํวตฺตนิกาติ นิพฺพานตฺถาย อสํวตฺตนิกาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวฯ สกเลปิ อิมสฺมิํ วคฺเค มิสฺสกโพชฺฌงฺคาว กถิตาติฯ
นีวรณวคฺโคฯ
5. จกฺกวตฺติวคฺโค
1. วิธาสุตฺตวณฺณนา
[222] ปญฺจมวคฺคสฺส ปฐเม ติสฺโส วิธาติ ตโย มานโกฏฺฐาสา, มาโนเยว วาฯ ตถา ตถา วิทหนโต หิ มาโนว วิธาติ วุจฺจติฯ
2. จกฺกวตฺติสุตฺตวณฺณนา
[223] ทุติเย รญฺโญ, ภิกฺขเว, จกฺกวตฺติสฺสาติ เอตฺถ อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา ราชติ, จตูหิ วา สงฺคหวตฺถูหิ โลกํ รญฺเชตีติ ราชา, ตสฺส รญฺโญฯ ‘‘ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ ปุญฺญานุภาเวน อพฺภุคฺคตาย วาจาย โจเทนฺโต จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี, ตสฺส จกฺกวตฺติสฺสฯ ปาตุภาวาติ ปาตุภาเวนฯ สตฺตนฺนนฺติ คณนปริจฺเฉโทฯ รตนานนฺติ ปริจฺฉินฺนอตฺถทสฺสนํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ รติชนนฏฺเฐน รตนํฯ อปิจ –
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ
จกฺกรตนสฺส จ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺฐาย อญฺญํ เทวฏฺฐานํ นาม น โหติ, สพฺเพว คนฺธปุปฺผาทีหิ ตสฺเสว ปูชญฺจ อภิวาทนาทีนิ จ กโรนฺตีติ จิตฺตีกตฏฺเฐน รตนํฯ จกฺกรตนสฺส จ ‘‘เอตฺตกํ นาม ธนํ อคฺฆตี’’ติ อคฺโฆ นตฺถิ, อิติ มหคฺฆฏฺเฐนาปิ รตนํฯ จกฺกรตนญฺจ อญฺเญหิ โลเก วิชฺชมานรตเนหิ อสทิสนฺติ อตุลฏฺเฐน รตนํฯ ยสฺมา ปน ยสฺมิํ กปฺเป พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ , ตสฺมิํเยว จกฺกวตฺติโน, พุทฺธา จ กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ทุลฺลภทสฺสนฏฺเฐน รตนํฯ ตเทตํ ชาติรูปกุลอิสฺสริยาทีหิ อโนมสฺส อุฬารสตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชติ, น อญฺญสฺสาติ อโนมสตฺตปริโภคฏฺเฐนาปิ รตนํฯ ยถา จ จกฺกรตนํ, เอวํ เสสานิปีติฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ
ปาตุภาโว โหตีติ นิพฺพตฺติ โหติฯ ตตฺรายํ โยชนา – จกฺกวตฺติสฺส ปาตุภาวา สตฺตนฺนํ รตนานํ ปาตุภาโวติ อยุตฺตํฯ อุปฺปนฺนญฺหิ จกฺกํ วตฺเตตฺวา โส จกฺกวตฺตี นาม โหตีติ นายุตฺตํฯ กสฺมา? จกฺกวตฺตนนิยมาเปกฺขตายฯ โย หิ นิยเมน จกฺกํ วตฺเตสฺสติ, โส ปฏิสนฺธิโต ปภุติ ‘‘จกฺกวตฺติ ปาตุภูโต’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ ลทฺธนามสฺส จ ปุริสสฺส มูลุปฺปตฺติวจนโตปิ ยุตฺตเมเวตํฯ
