กณฺหา หิ กณฺหวิปากทานโต , สุกฺกา จ สุกฺกวิปากทานโต สปฺปฏิภาคา นาม, สทิสวิปากโกฏฺฐาสาติ อตฺโถฯ ปฏิปกฺขภูตสฺส วา ภาคสฺส อตฺถิตาย สปฺปฏิภาคาฯ กณฺหานญฺหิ สุกฺกา ปฏิปกฺขภาคา, สุกฺกานญฺจ กณฺหา ปฏิปกฺขภาคาติ เอวมฺปิ สปฺปฏิภาคาฯ สปฺปฏิพาหิตฏฺเฐน วา สปฺปฏิภาคาฯ อกุสลญฺหิ กุสลํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากํ เทติ, กุสลญฺจ อกุสลํ ปฏิพาหิตฺวาติ เอวมฺปิ กณฺหสุกฺกา สปฺปฏิภาคาฯ

อารมฺภธาตูติ ปฐมารมฺภวีริยํฯ นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํฯ ปรกฺกมธาตูติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนตาย ตโตปิ พลวตรนฺติ ตีหิปิ ปเทหิ วีริยเมว กถิตํฯ

ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียาติ ปีติยา อารมฺมณธมฺมาฯ กายปสฺสทฺธีติ ติณฺณํ ขนฺธานํ ทรถปสฺสทฺธิฯ จิตฺตปสฺสทฺธีติ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ทรถปสฺสทฺธิฯ สมถนิมิตฺตนฺติ สมโถปิ สมถนิมิตฺตํ, อารมฺมณมฺปิฯ อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ

อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียาติ อุเปกฺขาย อารมฺมณธมฺมา, อตฺถโต ปน มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาฏฺฐานียา ธมฺโมติ เวทิตพฺโพฯ เอวเมตฺถ สติธมฺมวิจยอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา อารมฺมเณน กถิตา, เสสา อารมฺมเณนปิ อุปนิสฺสเยนปิฯ

3. สีลสุตฺตวณฺณนา

[184] ตติเย สีลสมฺปนฺนาติ เอตฺถ ขีณาสวสฺส โลกิยโลกุตฺตรสีลํ กถิตํ, เตน สมฺปนฺนาติ อตฺโถฯ สมาธิปญฺญาสุปิ เอเสว นโยฯ วิมุตฺติ ปน ผลวิมุตฺติเยวฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ เอวเมตฺถ สีลาทโย ตโย โลกิยโลกุตฺตรา, วิมุตฺติ โลกุตฺตราว, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ โลกิยเมวฯ

ทสฺสนมฺปาหนฺติ ทสฺสนมฺปิ อหํฯ ตํ ปเนตํ ทสฺสนํ – จกฺขุทสฺสนํ, ญาณทสฺสนนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ ปสนฺเนหิ จกฺขูหิ อริยานํ ทสฺสนํ โอโลกนํ จกฺขุทสฺสนํ นามฯ อริเยหิ ปน ทิฏฺฐสฺส ลกฺขณสฺส ทสฺสนํ, ปฏิวิทฺธสฺส จ ปฏิวิชฺฌนํ ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา มคฺคผเลหิ วา ญาณทสฺสนํ นามฯ อิมสฺมิํ ปเนตฺถ จกฺขุทสฺสนํ อธิปฺเปตํฯ

อริยานญฺหิ ปสนฺเนหิ จกฺขูหิ โอโลกนมฺปิ พหุการเมวฯ สวนนฺติ ‘‘อสุโก นาม ขีณาสโว อสุกสฺมิํ นาม รฏฺเฐ วา ชนปเท วา คาเม วา นิคเม วา วิหาเร วา เลเณ วา วสตี’’ติ กเถนฺตานํ โสเตน สวนํ, เอตมฺปิ พหุการเมวฯ อุปสงฺกมนนฺติ ‘‘ทานํ วา ทสฺสามิ, ปญฺหํ วา ปุจฺฉิสฺสามิ, ธมฺมํ วา โสสฺสามิ, สกฺการํ วา กริสฺสามี’’ติ เอวรูเปน จิตฺเตน อริยานํ อุปสงฺกมนํฯ ปยิรุปาสนนฺติ ปญฺหาปยิรุปาสนํฯ อริยานํ คุเณ สุตฺวา เต อุปสงฺกมิตฺวา นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต, กุสล’’นฺติอาทินา นเยน ปญฺหปุจฺฉนนฺติ อตฺโถฯ

อนุสฺสตินฺติ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐาเนสุ นิสินฺนสฺส ‘‘อิทานิ อริยา เลณคุหมณฺฑปาทีสุ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลสุเขหิ วีตินาเมนฺตี’’ติ อนุสฺสรณํฯ โย วา เตสํ สนฺติเก โอวาโท ลทฺโธ โหติ, ตํ อาวชฺชิตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ฐาเน สีลํ กถิตํ, อิมสฺมิํ สมาธิ, อิมสฺมิํ วิปสฺสนา, อิมสฺมิํ มคฺโค, อิมสฺมิํ ผล’’นฺติ เอวํ อนุสฺสรณํฯ อนุปพฺพชฺชนฺติ อริเยสุ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ฆรา นิกฺขมฺม เตสํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํฯ อริยานญฺหิ สนฺติเก จิตฺตํ ปสาเทตฺวา เตสํเยว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา เตสํเยว โอวาทานุสาสนิํ ปจฺจาสีสมานสฺส จรโตปิ ปพฺพชฺชา อนุปพฺพชฺชา นามฯ อริเยสุ ปสาเทน อญฺญตฺถ ปพฺพชิตฺวา อริยานํ สนฺติเก โอวาทานุสาสนิํ ปจฺจาสีสมานสฺส จรโต ปพฺพชฺชาปิ อนุปพฺพชฺชา นามฯ อญฺเญสุ ปน ปสาเทน อญฺเญสํเยว สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อญฺเญสํเยว โอวาทานุสาสนิํ ปจฺจาสีสมานสฺส จรโต ปพฺพชฺชา อนุปพฺพชฺชา นาม น โหติฯ

เอวํ ปพฺพชิเตสุ ปน มหากสฺสปตฺเถรสฺส ตาว อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา สตสหสฺสมตฺตา อเหสุํ, ตถา เถรสฺเสว สทฺธิวิหาริกสฺส จ จนฺทคุตฺตตฺเถรสฺส, ตสฺสาปิ สทฺธิวิหาริกสฺส สูริยคุตฺตตฺเถรสฺส, ตสฺสาปิ สทฺธิวิหาริกสฺส อสฺสคุตฺตตฺเถรสฺส, ตสฺสาปิ สทฺธิวิหาริกสฺส โยนกธมฺมรกฺขิตตฺเถรสฺส , ตสฺส ปน สทฺธิวิหาริโก อโสกรญฺโญ กนิฏฺฐภาตา ติสฺสตฺเถโร นาม อโหสิ, ตสฺส อนุปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อฑฺฒเตยฺยโกฏิสงฺขา อเหสุํฯ มหินฺทตฺเถรสฺส อนุปพฺพชิตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิฯ ยาวชฺชทิวสา ลงฺกาทีเป สตฺถริ ปสาเทน ปพฺพชนฺตา มหินฺทตฺเถรสฺเสว ปพฺพชฺชํ อนุปพฺพชนฺติ นามฯ

ตํ ธมฺมนฺติ ตํ เตสํ โอวาทานุสาสนีธมฺมํฯ อนุสฺสรตีติ สรติฯ อนุวิตกฺเกตีติ วิตกฺกาหตํ กโรติฯ อารทฺโธ โหตีติ ปริปุณฺโณ โหติฯ ปวิจินตีติอาทิ สพฺพํ ตตฺถ ญาณจารวเสเนว วุตฺตํฯ อถ วา ปวิจินตีติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ลกฺขณํ วิจินติฯ ปวิจรตีติ ตตฺถ ญาณํ จราเปติฯ ปริวีมํสมาปชฺชตีติ วีมํสนํ โอโลกนํ คเวสนํ อาปชฺชติฯ

สตฺต ผลา สตฺตานิสํสาติ อุภยมฺเปตํ อตฺถโต เอกํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อญฺญํ อาราเธตีติ อรหตฺตํ อาราเธนฺโต อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อาราเธติ, ตญฺจ โข ปฏิกจฺจ, อสมฺปตฺเตเยว มรณกาเลติ อตฺโถฯ อถ มรณกาเลติ อถ มรณสฺส อาสนฺนกาเลฯ

อนฺตราปรินิพฺพายีติ โย อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา ปรินิพฺพายติ, โส ติวิโธ โหติฯ กปฺปสหสฺสายุเกสุ ตาว อวิเหสุ นิพฺพตฺติตฺวา เอโก นิพฺพตฺตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ โน เจ นิพฺพตฺตทิวเส ปาปุณาติ, ปฐมสฺส ปน กปฺปสตสฺส มตฺถเก ปาปุณาติฯ อยเมโก อนฺตราปรินิพฺพายีฯ อปโร เอวํ อสกฺโกนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปสตานํ มตฺถเก ปาปุณาติ, อยํ ทุติโยฯ อปโร เอวมฺปิ อสกฺโกนฺโต จตุนฺนํ กปฺปสตานํ มตฺถเก ปาปุณาติ, อยํ ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายีฯ

ปญฺจมํ ปน กปฺปสตํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม โหติฯ อตปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน ปน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อรหตฺตํ ปตฺโต สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน ปตฺโต อสงฺขารปรินิพฺพายี นามฯ อวิหาทีสุปิ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา อกนิฏฺฐํ ปตฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อฏฺฐจตฺตารีส อนาคามิโน กเถตพฺพาฯ อวิเหสุ หิ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายี, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ ปญฺจ โหนฺติฯ เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจ, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจาติ ทส โหนฺติ, ตถา อตปฺปาทีสุฯ อกนิฏฺเฐสุ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ จตฺตาโร สสงฺขารปรินิพฺพายี, จตฺตาโร อสงฺขารปรินิพฺพายีติ อฏฺฐาติ เอวํ อฏฺฐจตฺตาลีส โหนฺติฯ

เตสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี สพฺพเชฏฺโฐ เจว โหติ สพฺพกนิฏฺโฐ จฯ กถํ? โส หิ โสฬสกปฺปสหสฺสายุกตฺตา อายุนา สพฺเพสํ เชฏฺโฐ, สพฺพปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณีติ สพฺเพสํ กนิฏฺโฐฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขณิกา นานาลกฺขณา อรหตฺตมคฺคสฺส ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตาฯ

4. วตฺถสุตฺตวณฺณนา

[185] จตุตฺเถ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวํ เจ มยฺหํ โหติฯ อปฺปมาโณติ เม โหตีติ อปฺปมาโณติ เอวํ เม โหติฯ สุสมารทฺโธติ สุปริปุณฺโณฯ ติฏฺฐตีติ เอตฺถ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ – อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, ปวตฺตํ, อปฺปวตฺตํ, นิมิตฺตํ, อนิมิตฺตํ สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา, วิสงฺขารํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐตีติฯ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ติฏฺฐตีติ เถโร ชานาติ, วุตฺตาการวิปรีเตเหว อฏฺฐหากาเรหิ จวนฺตํ จวตีติ ปชานาติฯ เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ

อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต เถรสฺส ผลโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ยทา หิ เถโร สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทา อิตเร ฉ ตทนฺวยา โหนฺติฯ ยทา ธมฺมวิจยาทีสุ อญฺญตรํ, ตทาปิ เสสา ตทนฺวยา โหนฺตีติ เอวํ ผลสมาปตฺติยํ อตฺตโน จิณฺณวสิตํ ทสฺเสนฺโต เถโร อิมํ สุตฺตํ กเถสีติฯ

5. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[186] ปญฺจเม โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ กิํ พุชฺฌนตฺถาย? มคฺเคน อสงฺขตํ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจตํ, มคฺเคน วา กิเลสนิทฺทาโต ปพุชฺฌนตฺถาย, ผเลน ปพุชฺฌนภาวตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติฯ เตเนเวตฺถ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา กิเลสปหานปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ ทสฺสิตํฯ