1. หิมวนฺตสุตฺตวณฺณนา

[182] โพชฺฌงฺคสํยุตฺตสฺส ปฐเม นาคาติ อิเมปิ มหาสมุทฺทปิฏฺเฐ อูมิอนฺตรวาสิโนว, น วิมานฏฺฐกนาคาฯ เตสํ หิมวนฺตํ นิสฺสาย กายวฑฺฒนาทิสพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ โพชฺฌงฺเคติ เอตฺถ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยา หิ อยํ ธมฺมสามคฺคี, ยาย โลกิยโลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหน กามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา โพธีติ วุจฺจติฯ พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ (สํ. นิ. 5.378; ที. นิ. 3.143)ฯ ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิยฯ โยเปส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก โพธีติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา – ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ วา โพชฺฌงฺคา’’ติฯ

อปิจ ‘‘โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเฐน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’อิจฺจาทินา (ปฏิ. ม. 2.17) ปฏิสมฺภิทานเยนาปิ โพชฺฌงฺคตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติอาทีสุ ปน ปสตฺโถ สุนฺทโร จ โพชฺฌงฺโคติ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคนฺติ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน ปุนปฺปุนํ ชเนติ, อภินิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถฯ วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีนิ โกสลสํยุตฺเต ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ

อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตนฺติ, วิเวกตฺตยเมว วุตฺตํ, โพชฺฌงฺคภาวนํ ปตฺวา ปน ปญฺจวิธวิเวกนิสฺสิตมฺปิ เอเก วณฺณยนฺติฯ เต หิ น เกวลํ พลววิปสฺสนามคฺคผลกฺขเณสุ เอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติ วิปสฺสนาปาทก-กสิณชฺฌาน-อานาปานาสุภ-พฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺติ, น จ ปฏิสิทฺธา อฏฺฐกถาจริเยหิฯ ตสฺมา เตสํ มเตน เอเตสํ ฌานานํ ปวตฺติกฺขเณ กิจฺจโต เอว วิกฺขมฺภนวิเวกนิสฺสิตํฯ ยถา จ วิปสฺสนากฺขเณ ‘‘อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตมฺปิ ภาเวตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

2. กายสุตฺตวณฺณนา

[183] ทุติเย อาหารฏฺฐิติโกติ ปจฺจยฏฺฐิติโกฯ อาหารํ ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ ปฏิจฺจฯ สุภนิมิตฺตนฺติ สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภสฺส อารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํฯ อโยนิโสมนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วา, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วา, อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วา, มนสิกาโรฯ ตํ ตสฺมิํ สุภารมฺมเณ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺต’’นฺติอาทิฯ เอวํ สพฺพนีวรเณสุ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ปฏิฆนิมิตฺตนฺติอาทีสุ ปน ปฏิโฆปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ ปฏิฆารมฺมณมฺปิฯ อรตีติ อุกฺกณฺฐิตาฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมนา อุกฺกณฺฐิตา ปริตสฺสิตา, อยํ วุจฺจติ อรตี’’ติ (วิภ. 856)ฯ

ตนฺทีติ อติสีตาทิปจฺจยา อุปฺปนฺนํ อาคนฺตุกกายาลสิยํฯ