1. เอกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[977] อานาปานสํยุตฺตสฺส ปฐเม เอกธมฺโมติ เอโก ธมฺโมฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.215) อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทเส วุตฺตเมวฯ

6. อริฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[982] ฉฏฺเฐ ภาเวถ โนติ ภาเวถ นุฯ กามจฺฉนฺโทติ ปญฺจกามคุณิกราโคฯ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ ธมฺเมสูติ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ทฺวาทสสุ อายตนธมฺเมสุ ฯ ปฏิฆสญฺญา สุปฺปฏิวินีตาติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตสญฺญา สุฏฺฐุ ปฏิวินีตา, สมุจฺฉินฺนาติ อตฺโถฯ อิมินา อตฺตโน อนาคามิมคฺคํ กเถติฯ อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต โส สโตว อสฺสสิสฺสามีติอาทิมาหฯ

7. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา

[983] สตฺตเม อิญฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วาติ อุภเยนปิ จลนเมว กถิตํฯ

8. ปทีโปปมสุตฺตวณฺณนา

[984] อฏฺฐเม เนว กาโยปิ กิลมติ น จกฺขูนีติ อญฺเญสุ หิ กมฺมฏฺฐาเนสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กาโยปิ กิลมติ, จกฺขูนิปิ วิหญฺญนฺติฯ ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺมิญฺหิ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กาโย กิลมติ, ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปีฬนาการปฺปตฺโต วิย โหติฯ กสิณกมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺตสฺส จกฺขูนิ ผนฺทนฺติ กิลมนฺติ, นิกฺขมิตฺวา ปตนาการปฺปตฺตานิ วิย โหนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน กมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺตสฺส เนว กาโย กิลมติ, น อกฺขีนิ วิหญฺญนฺติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตํ, กิํ อานาปาเน กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภตีติ? ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา อานาปานนิมิตฺตํ ตารกรูปมุตฺตาวลิกาทิสทิสํ หุตฺวา ปญฺญายติ, ตสฺมา ตตฺถ กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภตี’’ติฯ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘น ลพฺภเตวา’’ติ อาหฯ อลพฺภนฺเต อยํ อริยิทฺธิอาทิโก ปเภโท กสฺมา คหิโตติ? อานิสํสทสฺสนตฺถํฯ อริยํ วา หิ อิทฺธิํ จตฺตาริ วา รูปาวจรชฺฌานานิ จตสฺโส วา อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติํ วา ปตฺถยมาเนน ภิกฺขุนา อยํ อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิกาตพฺโพฯ ยถา หิ นคเร ลทฺเธ ยํ จตูสุ ทิสาสุ อุฏฺฐานกภณฺฑํ, ตํ จตูหิ ทฺวาเรหิ นครเมว ปวิสตีติ, ชนปโท ลทฺโธ จ โหติฯ นครสฺเสว เหโส อานิสํโสฯ เอวํ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาย อานิสํโส เอส อริยิทฺธิอาทิโก ปเภโท, สพฺพากาเรน ภาวิเต อานาปานสฺสติสมาธิสฺมิํ สพฺพเมตํ โยคิโน นิปฺผชฺชตีติ อานิสํสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สุขญฺเจติ เอตฺถ โสติ กสฺมา น วุตฺตํ? ยสฺมา ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ วาเร นาคตํฯ

9. เวสาลีสุตฺตวณฺณนา

[985] นวเม เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก อิตฺถิลิงฺควเสน ปวตฺตโวหาเร นคเรฯ ตญฺหิ นครํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา เวสาลีติ วุจฺจติฯ อิทมฺปิ จ นครํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺเตเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สพฺพาการเวปุลฺลตํ ปตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสฏฺฐานมาห มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติฯ ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติ, สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏีติ เวทิตพฺพาฯ

อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถตีติ อเนเกหิ การเณหิ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนียกถํ กเถติฯ