3. ฉนฺทสมาธิสุตฺตวณฺณนา

[825] ตติเย ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํฯ นิสฺสายาติ นิสฺสยํ กตฺวา, อธิปติํ กตฺวาติ อตฺโถฯ ปธานสงฺขาราติ ปธานภูตา สงฺขารา, จตุกิจฺจสาธกสมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิติ อยญฺจ ฉนฺโทติอาทีสุ ฉนฺโท ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ, ฉนฺทสมาธิ ฉนฺเทน เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ, ปธานสงฺขาราปิ ฉนฺเทน เจว ฉนฺทสมาธินา จ สมนฺนาคตา ฯ ตสฺมา สพฺเพ เต ธมฺเม เอกโต กตฺวา อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ วุตฺตํฯ อิทฺธิปาทวิภงฺเค (วิภ. 437) ปน ‘‘โย ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ ติอาทินา นเยน อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา เสสอรูปิโน ธมฺมา อิทฺธิปาทาติ วุตฺตาฯ

อปิจ อิเมปิ ตโย ธมฺมา อิทฺธีปิ โหนฺติ อิทฺธิปาทาปิฯ กถํ? ฉนฺทญฺหิ ภาวยโต ฉนฺโท อิทฺธิ นาม โหติ, สมาธิปฺปธานสงฺขารา ฉนฺทิทฺธิปาโท นามฯ สมาธิํ ภาเวนฺตสฺส สมาธิ อิทฺธิ นาม โหติ, ฉนฺทปฺปธานสงฺขารา สมาธิทฺธิยา ปาโท นามฯ ปธานสงฺขาเร ภาเวนฺตสฺส ปธานสงฺขารา อิทฺธิ นาม โหติ, ฉนฺทสมาธิ ปธานสงฺขาริทฺธิยา ปาโท นาม, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ หิ เอกสฺมิํ อิชฺฌมาเน เสสาปิ อิชฺฌนฺติเยวฯ

อปิจ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปุพฺพภาควเสนาปิ เอเตสํ อิทฺธิปาทตา เวทิตพฺพาฯ ปฐมชฺฌานญฺหิ อิทฺธิ นาม, ปฐมชฺฌานสฺส ปุพฺพภาคปริกมฺมสมฺปยุตฺตา ฉนฺทาทโย อิทฺธิปาโท นามฯ เอเตนุปาเยน ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา, อิทฺธิวิธํ อาทิํ กตฺวา ยาว ทิพฺพจกฺขุอภิญฺญา, โสตาปตฺติมคฺคํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคา นโย เนตพฺโพฯ เสสิทฺธิปาเทสุปิ เอเสว นโยฯ

เกจิ ปน ‘‘อนิพฺพตฺโต ฉนฺโท อิทฺธิปาโท’’ติ วทนฺติฯ อิธ เตสํ วาทมทฺทนตฺถาย อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬวาโร นาม อาคโต –

‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – ฉนฺทิทฺธิปาโท, วีริยิทฺธิปาโท, จิตฺติทฺธิปาโท, วีมํสิทฺธิปาโทฯ ตตฺถ กตโม ฉนฺทิทฺธิปาโท? อิธ, ภิกฺขุ, ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขาปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, โย ตสฺมิํ สมเย ฉนฺโท ฉนฺทิกตา กตฺตุกมฺยตา กุสโล ธมฺมจฺฉนฺโท, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ อวเสสา ธมฺมา ฉนฺทิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตา’’ติ (วิภ. 457-458)ฯ

อิเม ปน โลกุตฺตรวเสเนว อาคตาฯ

ตตฺถ รฏฺฐปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิฯ โสณตฺเถโร วีริยํ ธุรํ กตฺวา; สมฺภุตตฺเถโร จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา, อายสฺมา โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวาติฯ

ตตฺถ ยถา จตูสุ อมจฺจปุตฺเตสุ ฐานนฺตรํ ปตฺเถตฺวา ราชานํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตสุ เอโก อุปฏฺฐาเน ฉนฺทชาโต รญฺโญ อชฺฌาสยญฺจ รุจิญฺจ ญตฺวา ทิวา จ รตฺโต จ อุปฏฺฐหนฺโต ราชานํ อาราเธตฺวา ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ เอวํ ฉนฺทธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ

เอโก ปน – ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐาตุํ น สกฺโกมิ, อุปฺปนฺเน กิจฺเจ ปรกฺกเมน อาราเธสฺสามี’’ติ กุปิเต ปจฺจนฺเต รญฺญา ปหิโต ปรกฺกเมน สตฺตุมทฺทนํ กตฺวา ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ วีริยธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ เอโก ‘‘ทิวเส ทิวเส อุปฏฺฐานมฺปิ อุเรน สตฺติสรสมฺปฏิจฺฉนมฺปิ ภาโรเยว, มนฺตพเลน อาราเธสฺสามี’’ติ ขตฺตวิชฺชาย กตปริจยตฺตา มนฺตสํวิธาเนน ราชานํ อาราเธตฺวา ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ จิตฺตธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพฯ

อปโร – ‘‘กิํ อิเมหิ อุปฏฺฐานาทีหิ, ราชาโน นาม ชาติสมฺปนฺนสฺส ฐานนฺตรํ เทนฺติ, ตาทิสสฺส เทนฺโต มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ชาติสมฺปตฺติเมว นิสฺสาย ฐานนฺตรํ ปาปุณิฯ ยถา โส, เอวํ สุปริสุทฺธํ วีมํสํ นิสฺสาย วีมํสธุเรน โลกุตฺตรธมฺมนิพฺพตฺตโก เวทิตพฺโพติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิวฏฺฏปาทกอิทฺธิ กถิตาฯ

4. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[826] จตุตฺเถ อุทฺธตาติ อุทฺธจฺจปกติกา วิปฺผนฺทมานจิตฺตาฯ อุทฺธจฺเจน หิ เอการมฺมเณ จิตฺตํ วิปฺผนฺทติ ธชยฏฺฐิยํ วาเตน ปหตธโช วิยฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทิจาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสตีติ นฏฺฐสฺสติโนฯ อสมฺปชานาติ ปญฺญารหิตาฯ อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตาฯ ภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตา สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน ฯ ปากตินฺทฺริยาติ อสํวุตินฺทฺริยาฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ปาสาทปติฏฺฐิตํ ปถวิภาคํ ‘‘อุทก’’นฺติ อธิฏฺฐาย, อุทกปิฏฺเฐ ฐิตปาสาทํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา องฺคุฏฺฐเกน ปหริฯ คมฺภีรเนโมติ คมฺภีรอาวาโฏ, คมฺภีรภูมิภาคํ อนุปวิฏฺโฐติ อตฺโถ ฯ สุนิขาโตติ สุฏฺฐุ นิขาโต, โกฏฺเฏตฺวา สุฏฺฐุ ฐปิโตฯ อิธ อภิญฺญาปาทกิทฺธิ กถิตาฯ

5. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[827] ปญฺจเม ฉนฺทปฺปหานตฺถนฺติ ตณฺหาฉนฺทสฺส ปหานตฺถํฯ อิธาปิ วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตาฯ

9. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตวณฺณนา

[831] นวเม โย โส ภิกฺขเว มคฺโคติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ

10. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[832] ทสเม โกสชฺชสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส จิตฺเต ลีนากาโร โอกฺกมติ, โส ‘‘ลีนากาโร เม โอกฺกนฺโต’’ติ ญตฺวา อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน ลีนากาโร โอกฺกมติฯ โส ปุน อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส โกสชฺเชน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท โกสชฺชสหคโต นาม โหติฯ โกสชฺชสมฺปยุตฺโตติ ตสฺเสว เววจนํฯ

อุทฺธจฺจสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติฯ โส พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติฯ โส ปุน พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส อุทฺธจฺเจน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท อุทฺธจฺจสหคโต นาม โหติฯ

ถินมิทฺธสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติฯ