1-5. สุทฺธิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[501-505] จตุตฺถวคฺคสฺส ปฐเม สุขญฺจ ตํ สหชาตานํ อาธิปเตยฺยสงฺขาเตน อินฺทฏฺเฐน อินฺทฺริยญฺจาติ สุขินฺทฺริยํฯ ทุกฺขินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ ฐเปตฺวา อรูปาวจรํ เสสํ เตภูมกํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ จตุภูมกํฯ ทุติยาทีนิ จตฺตาริ จตุสจฺจวเสเนว กถิตานิฯ

6. ปฐมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[506] ฉฏฺเฐ กายิกนฺติ กายปสาทวตฺถุกํฯ สุขนฺติ อยมสฺส สรูปนิทฺเทโสฯ สาตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, มธุรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ กายสมฺผสฺสชนฺติ กายสมฺผสฺสโต ชาตํฯ สุขํ สาตนฺติ วุตฺตนยเมวฯ เวทยิตนฺติ อยมสฺส สพฺพเวทนาสาธารโณ อญฺญธมฺมวิสิฏฺโฐ สภาวนิทฺเทโสฯ อิมินา นเยน เสเสสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ กายิกํ วา เจตสิกํ วาติ เอตฺถ ปน จกฺขาทโย จตฺตาโร ปสาทกาเย วตฺถุํ กตฺวา อุปฺปตฺติวเสน กายิกนฺติ วุตฺตํฯ กายปสาทวตฺถุกํ ปน อทุกฺขมสุขํ นาม นตฺถิฯ

9. กฏฺโฐปมสุตฺตวณฺณนา

[509] นวเม ทฺวินฺนํ กฏฺฐานนฺติ ทฺวินฺนํ อรณีนํฯ สงฺฆฏฺฏนสโมธานาติ สงฺฆฏฺฏเนน เจว สโมธาเนน จฯ อุสฺมาติ อุสุมากาโรฯ เตโชติ อคฺคิธูโมฯ เอตฺถ จ อธรารณี วิย วตฺถารมฺมณํ, อุตฺตรารณี วิย ผสฺโส, สงฺฆฏฺโฏ วิย ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ, อคฺคิ วิย เวทนา ทฏฺฐพฺพาฯ วตฺถารมฺมณํ วา อุตฺตรารณี วิย, ผสฺโส อธรารณี วิย ทฏฺฐพฺโพฯ

10. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตวณฺณนา

[510] ทสมํ ยถาธมฺมรเสน ปฏิปาฏิยา วุตฺตมฺปิ อิมสฺมิํ อินฺทฺริยวิภงฺเค เสสสุตฺตานิ วิย อเทสิตตฺตา อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ นิมิตฺตนฺติอาทีนิ สพฺพานิ ปจฺจยเววจนาเนวฯ ทุกฺขินฺทฺริยญฺจ ปชานาตีติ ทุกฺขสจฺจวเสเนว ปชานาติฯ ทุกฺขินฺทฺริยสมุทยนฺติ กณฺฏเกน วา วิทฺธสฺส มงฺกุเลน วา ทฏฺฐสฺส ปจฺจตฺถรเณ วา วลิยา ผุฏฺฐสฺส ทุกฺขสหคตํ กายวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เอตสฺส สมุทโยติ ปชานาติฯ

ปรโต โทมนสฺสินฺทฺริยสมุทยนฺติอาทีสุปิ เตสํ เตสํ การณวเสเนว สมุทโย เวทิตพฺโพฯ ปตฺตจีวราทีนํ วา หิ สงฺขารานํ สทฺธิวิหาริกาทีนํ วา สตฺตานํ วินาเสน โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ เตสํ วินาสํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติฯ สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา วรสยเน นิปนฺนสฺส หตฺถปาทสมฺพาหนตาลวณฺฏวาตาทิสมฺผสฺเสน สุขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ผสฺสํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติฯ วุตฺตปฺปการานํ ปน สตฺตสงฺขารานํ มนาปานํ ปฏิลาภวเสน โสมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ ปฏิลาภํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติฯ มชฺฌตฺตากาเรน ปน อุเปกฺขินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตาการํ ตสฺส สมุทโยติ ปชานาติฯ

กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ, อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุ ปน อยํ เอกโตว วินิจฺฉยกถา – ทุกฺขินฺทฺริยญฺหิ ปฐมชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว นิรุชฺฌติ ปหีนํ โหติ, โทมนสฺสาทีนิ ทุติยชฺฌานาทีนํฯ เอวํ สนฺเตปิ เตสํ อติสยนิโรธตฺตา อยํ ฌาเนสุเยว นิโรโธ วุตฺโตฯ อติสยนิโรโธ หิ เตสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยว, นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ, นาติสยนิโรโธฯ ตถา หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานุปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว อนฺโตอปฺปนายํฯ อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตาฯ อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตาฯ นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว เนว อุปฺปชฺชติฯ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเว, อปฺปหีนา เอว จ ทุติยชฺฌานุปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติฯ น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตาฯ ตถา ตติยชฺฌานุปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว ตติยชฺฌาเนฯ