ตตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกพาหิรานิ เอกาทสายตนานิ ธมฺมายตเนกเทโส ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆ สกฺกาเยกเทโสติ อิทํ ทุกฺขสจฺจํ, นนฺทีราโค ธมฺมายตเนกเทโส กาโมโฆ ภโวโฆ สกฺกาเยกเทโสติ อิทํ สมุทยสจฺจํ, ปาริมตีรสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ, อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํฯ ตตฺถ ทฺเว สจฺจานิ วฏฺฏํ, ทฺเว วิวฏฺฏํ, ทฺเว โลกิยานิ, ทฺเว โลกุตฺตรานีติ จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐินยสหสฺเสหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติฯ เทสนาปริโยสาเน วิปญฺจิตญฺญู ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหิํสุฯ สุตฺตํ ปน ทุกฺขลกฺขณวเสน กถิตํฯ

2. รโถปมสุตฺตวณฺณนา

[239] ทุติเย สุขโสมนสฺสพหุโลติ กายิกสุขญฺเจว เจตสิกโสมนสฺสญฺจ พหุลํ อสฺสาติ สุขโสมนสฺสพหุโลฯ โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ การณญฺจสฺส ปริปุณฺณํ โหติฯ อาสวานํ ขยายาติ อิธ อาสวกฺขโยติ อรหตฺตมคฺโค อธิปฺเปโต, ตทตฺถายาติ อตฺโถฯ โอธสฺตปโตโทติ รถมชฺเฌ ติริยํ ฐปิตปโตโทฯ เยนิจฺฉกนฺติ เยน ทิสาภาเคน อิจฺฉติฯ ยทิจฺฉกนฺติ ยํ ยํ คมนํ อิจฺฉติฯ สาเรยฺยาติ เปเสยฺยฯ ปจฺจาสาเรยฺยาติ ปฏิวินิวตฺเตยฺยฯ อารกฺขายาติ รกฺขณตฺถายฯ สํยมายาติ เวคนิคฺคหณตฺถายฯ ทมายาติ นิพฺพิเสวนตฺถายฯ อุปสมายาติ กิเลสูปสมตฺถายฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ ยถา อกุสลสฺส สารถิโน อทนฺเต สินฺธเว โยเชตฺวา วิสมมคฺเคน รถํ เปเสนฺตสฺส จกฺกานิปิ ภิชฺชนฺติ, อกฺโขปิ สินฺธวานญฺจ ขุรา, อตฺตนาปิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ, น จ อิจฺฉิติจฺฉิเตน คมเนน สาเรตุํ สกฺโกติ ; เอวํ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวาโร ภิกฺขุ น อิจฺฉิติจฺฉิตํ สมณรติํ อนุภวิตุํ สกฺโกติฯ ยถา ปน เฉโก สารถิ ทนฺเต สินฺธเว โยเชตฺวา, สเม ภูมิภาเค รถํ โอตาเรตฺวา รสฺมิโย คเหตฺวา, สินฺธวานํ ขุเรสุ สติํ ฐเปตฺวา, ปโตทํ อาทาย นิพฺพิเสวเน กตฺวา, เปเสนฺโต อิจฺฉิติจฺฉิเตน คมเนน สาเรติฯ เอวเมว ฉสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร ภิกฺขุ อิมสฺมิํ สาสเน อิจฺฉิติจฺฉิตํ สมณรติํ อนุโภติ, สเจ อนิจฺจานุปสฺสนาภิมุขํ ญาณํ เปเสตุกาโม โหติ, ตทภิมุขํ ญาณํ คจฺฉติฯ ทุกฺขานุปสฺสนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

โภชเน มตฺตญฺญูติ โภชนมฺหิ ปมาณญฺญูฯ ตตฺถ ทฺเว ปมาณานิ – ปฏิคฺคหณปมาณญฺจ ปริโภคปมาณญฺจฯ

ตตฺถ ปฏิคฺคหณปมาเณ ทายกสฺส วโส เวทิตพฺโพ, เทยฺยธมฺมสฺส วโส เวทิตพฺโพ, อตฺตโน ถาโม ชานิตพฺโพฯ เอวรูโป หิ ภิกฺขุ สเจ เทยฺยธมฺโม พหุโก โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ญตฺวา ปมาเณน คณฺหาติฯ โส ตาย ปฏิคฺคหเณ มตฺตญฺญุตาย อนุปฺปนฺนญฺจ ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนญฺจ ถาวรํ กโรติ ธมฺมิกติสฺสมหาราชกาเล สตฺตวสฺสิโก สามเณโร วิยฯ

รญฺโญ กิร ปญฺจหิ สกฏสเตหิ คุฬํ อาหริํสุฯ ราชา ‘‘มนาโป ปณฺณากาโร, อยฺเยหิ วินา น ขาทิสฺสามา’’ติ อฑฺฒเตยฺยานิ สกฏสตานิ มหาวิหารํ เปเสตฺวา สยมฺปิ ภุตฺตปาตราโส อคมาสิฯ เภริยา ปหฏาย ทฺวาทส ภิกฺขุสหสฺสานิ สนฺนิปติํสุฯ ราชา เอกมนฺเต ฐิโต อารามิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห – ‘‘รญฺโญ นาม ทาเน ปตฺตปูโรว ปมาณํ, คหิตภาชนํ ปูเรตฺวาว เทหิ, สเจ โกจิ มตฺตปฏิคฺคหเณ ฐิโต น คณฺหาติ, มยฺหํ อาโรเจยฺยาสี’’ติฯ

อเถโก มหาเถโร ‘‘มหาโพธิมหาเจติยานิ วนฺทิสฺสามี’’ติ เจติยปพฺพตา อาคนฺตฺวา, วิหารํ ปวิสนฺโต มหามณฺฑปฏฺฐาเน ภิกฺขู คุฬํ คณฺหนฺเต ทิสฺวา ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตํ สามเณรํ อาห, ‘‘นตฺถิ เต คุเฬน อตฺโถ’’ติฯ ‘‘อาม, ภนฺเต, นตฺถี’’ติฯ สามเณร มยํ มคฺคกิลนฺตา, เอเกน กปิฏฺฐผลมตฺเตน ปิณฺฑเกน อมฺหากํ อตฺโถติฯ สามเณโร ถาลกํ นีหริตฺวา เถรสฺส วสฺสคฺคปฏิปาฏิยํ อฏฺฐาสิฯ อารามิโก คหณมานํ ปูเรตฺวา อุกฺขิปิ, สามเณโร องฺคุลิํ จาเลสิฯ ตาต สามเณร, ราชกุลานํ ทาเน ภาชนปูรเมว ปมาณํ, ถาลกปูรํ คณฺหาหีติฯ อาม, อุปาสก, ราชาโน นาม มหชฺฌาสยา โหนฺติ, อมฺหากํ ปน อุปชฺฌายสฺส เอตฺตเกเนว อตฺโถติฯ

ราชา ตสฺส กถํ สุตฺวา, ‘‘กิํ โภ สามเณโร ภณตี’’ติ? ตสฺส สนฺติกํ คโตฯ อารามิโก อาห – ‘‘สามิ, สามเณรสฺส ภาชนํ ขุทฺทกํ, พหุํ น คณฺหาตี’’ติฯ ราชา อาห, ‘‘อานีตภาชนํ ปูเรตฺวา คณฺหถ, ภนฺเต’’ติฯ

มหาราช, ราชาโน นาม มหชฺฌาสยา โหนฺติ , อุกฺขิตฺตภาชนํ ปูเรตฺวาว ทาตุกามา, อมฺหากํ ปน อุปชฺฌายสฺส เอตฺตเกเนว อตฺโถติฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ สตฺตวสฺสิกทารโก, อชฺชาปิสฺส มุขโต ขีรคนฺโธ น มุจฺจติ, คเหตฺวา กุเฏ วา กุฏุมฺเพ วา ปูเรตฺวา สฺเวปิ ปุนทิวเสปิ ขาทิสฺสามาติ น วทติ, สกฺกา พุทฺธสาสนํ ปริคฺคเหตุ’’นฺติ ปุริเส อาณาเปสิ, ‘‘โภ, ปสนฺโนมฺหิ สามเณรสฺส, อิตรานิปิ อฑฺฒเตยฺยานิ สกฏสตานิ อาเนตฺวา สฆํสฺส เทถา’’ติฯ

โสเยว ปน ราชา เอกทิวสํ ติตฺติรมํสํ ขาทิตุกาโม จินฺเตสิ – ‘‘สเจ อหํ องฺคารปกฺกํ ติตฺติรมํสํ ขาทิตุกาโมสฺมีติ อญฺญสฺส กเถสฺสามิ, สมนฺตา โยชนฏฺฐาเน ติตฺติรสมุคฺฆาตํ กริสฺสนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนํ ปิปาสํ อธิวาเสนฺโต ตีณิ สํวจฺฉรานิ วีตินาเมสิฯ อถสฺส กณฺเณสุ ปุพฺโพ สณฺฐาสิ, โส อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อตฺถิ นุ โข, โภ, อมฺหากํ โกจิ อุปฏฺฐากุปาสโก สีลรกฺขโก’’ติ ปุจฺฉิ ฯ อาม, เทว, อตฺถิ, ติสฺโส นาม โส อขณฺฑสีลํ รกฺขตีติฯ อถ นํ วีมํสิตุกาโม ปกฺโกสาเปสิฯ โส อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตโต นํ อาห – ‘‘ตฺวํ, ตาต, ติสฺโส นามา’’ติ? ‘‘อาม เทวา’’ติฯ เตน หิ คจฺฉาติฯ ตสฺมิํ คเต เอกํ กุกฺกุฏํ อาหราเปตฺวา เอกํ ปุริสํ อาณาเปสิ, ‘‘คจฺฉ ติสฺสํ วทาหิ, อิมํ ตีหิ ปาเกหิ ปจิตฺวา อมฺหากํ อุปฏฺฐาเปหี’’ติฯ โส คนฺตฺวา ตถา อโวจฯ โส อาห – ‘‘สเจ, โภ, อยํ มตโก อสฺส, ยถา ชานามิ, ตถา ปจิตฺวา อุปฏฺฐเหยฺยํฯ ปาณาติปาตํ ปนาหํ น กโรมี’’ติฯ โส อาคนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ

ราชา ปุน ‘‘เอกวารํ คจฺฉา’’ติ เปเสสิฯ โส คนฺตฺวา, ‘‘โภ, ราชุปฏฺฐานํ นาม ภาริยํ, มา เอวํ กริ, ปุนปิ สีลํ สกฺกา สมาทาตุํ, ปเจต’’นฺติ อาหฯ อถ นํ ติสฺโส อโวจ, ‘‘โภ, เอกสฺมิํ นาม อตฺตภาเว ธุวํ เอกํ มรณํ, นาหํ ปาณาติปาตํ กริสฺสามี’’ติฯ โส ปุนปิ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา ตติยมฺปิ เปเสตฺวา อสมฺปฏิจฺฉนฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตนา ปุจฺฉิฯ รญฺโญปิ ตเถว ปฏิวจนํ อทาสิฯ อถ ราชา ปุริเส อาณาเปสิ, ‘‘อยํ รญฺโญ อาณํ โกเปติ, คจฺฉเถตสฺส อาฆาตนภณฺฑิกายํ ฐเปตฺวา, สีสํ ฉินฺทถา’’ติฯ

รโห จ ปน เนสํ สญฺญมทาสิ – ‘‘อิมํ สนฺตชฺชยมานา เนตฺวา สีสมสฺส อาฆาตนภณฺฑิกายํ ฐเปตฺวา อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจถา’’ติฯ

เต ตํ อาฆาตนภณฺฑิกายํ นิปชฺชาเปตฺวา ตมสฺส กุกฺกุฏํ หตฺเถสุ ฐปยิํสุฯ โส ตํ หทเย ฐเปตฺวา ‘‘อหํ, ตาต, มม ชีวิตํ ตุยฺหํ เทมิ, ตว ชีวิตํ อหํ คณฺหามิ, ตฺวํ นิพฺภโย คจฺฉา’’ติ วิสฺสชฺเชสิฯ กุกฺกุโฏ ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา วฏรุกฺเข นิลียิฯ ตสฺส กุกฺกุฏสฺส อภยทินฺนฏฺฐานํ กุกฺกุฏคิริ นาม ชาตํฯ

ราชา ตํ ปวตฺติํ สุตฺวา อมจฺจปุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺพาภรเณหิ อลงฺกริตฺวา อาห – ‘‘ตาต, มยา ตฺวํ เอตทตฺถเมว วีมํสิโต, มยฺหํ ติตฺติรมํสํ ขาทิตุกามสฺส ตีณิ สํวจฺฉรานิ อติกฺกนฺตานิ, สกฺขิสฺสสิ เม ติโกฏิปริสุทฺธํ กตฺวา อุปฏฺฐาเปตุ’’นฺติฯ ‘‘เอตํ นาม, เทว, มยฺหํ กมฺม’’นฺติ นิกฺขมิตฺวา ทฺวารนฺตเร ฐิโต เอกํ ปุริสํ ปาโตว ตโย ติตฺติเร คเหตฺวา ปวิสนฺตํ ทิสฺวา, ทฺเว กหาปเณ ทตฺวา ติตฺติเร อาทาย ปริโสเธตฺวา, ชีรกาทีหิ วาเสตฺวา, องฺคาเรสุ สุปกฺเก ปจิตฺวา รญฺโญ อุปฏฺฐาเปสิฯ ราชา มหาตเล สิรีปลฺลงฺเก นิสินฺโนว เอกํ คเหตฺวา โถกํ ฉินฺทิตฺวา มุเข ปกฺขิปิ, ตาวเทวสฺส สตฺตรสหรณีสหสฺสานิ ผริตฺวา อฏฺฐาสิฯ

ตสฺมิํ สมเย ภิกฺขุสงฺฆํ สริตฺวา, ‘‘มาทิโส นาม ปถวิสฺสโร ราชา ติตฺติรมํสํ ขาทิตุกาโม ตีณิ สํวจฺฉรานิ น ลภิ, อปจฺจมาโน ภิกฺขุสงฺโฆ กุโต ลภิสฺสตี’’ติ? มุเข ปกฺขิตฺตกฺขณฺฑํ ภูมิยํ ฉฑฺเฑสิฯ อมจฺจปุตฺโต ชณฺณุเกหิ ปติตฺวา มุเขน คณฺหิฯ ราชา ‘‘อเปหิ, ตาต, ชานามหํ ตว นิทฺโทสภาวํ, อิมินา นาม การเณน มยา เอตํ ฉฑฺฑิต’’นฺติ กเถตฺวา, ‘‘เสสกํ ตเถว สงฺโคเปตฺวา ฐเปหี’’ติ อาหฯ

ปุนทิวเส ราชกุลูปโก เถโร ปิณฺฑาย ปาวิสิฯ อมจฺจปุตฺโต ตํ ทิสฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา ราชเคหํ ปเวเสสิฯ อญฺญตโร วุฑฺฒปพฺพชิโตปิ เถรสฺส ปจฺฉาสมโณ วิย หุตฺวา อนุพนฺธนฺโต ปาวิสิฯ เถโร ‘‘รญฺญา ปกฺโกสาปิตภิกฺขุ ภวิสฺสตี’’ติ ปมชฺชิฯ อมจฺจปุตฺโตปิ ‘‘เถรสฺส อุปฏฺฐาโก ภวิสฺสตี’’ติ ปมาทํ อาปชฺชิฯ เตสํ นิสีทาเปตฺวา ยาคุํ อทํสุฯ ยาคุยา ปีตาย ราชา ติตฺติเร อุปเนสิฯ

เถโร เอกํ คณฺหิ, อิตโรปิ เอกํ คณฺหิฯ ราชา ‘‘อนุภาโค อตฺถิ, อนาปุจฺฉิตฺวา ขาทิตุํ น ยุตฺต’’นฺติ มหาเถรํ อาปุจฺฉิฯ เถโร หตฺถํ ปิทหิ, มหลฺลกตฺเถโร สมฺปฏิจฺฉิฯ ราชา อนตฺตมโน หุตฺวา กตภตฺตกิจฺจํ เถรํ ปตฺตํ อาทาย อนุคจฺฉนฺโต อาห – ‘‘ภนฺเต, กุลเคหํ อาคจฺฉนฺเตหิ อุคฺคหิตวตฺตํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา อาคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติฯ เถโร ตสฺมิํ ขเณ อญฺญาสิ ‘‘น เอส รญฺญา ปกฺโกสาปิโต’’ติฯ

ปุนทิวเส อุปฏฺฐากสามเณรํ คเหตฺวา ปาวิสิฯ ราชา ตทาปิ ยาคุยา ปีตาย ติตฺติเร อุปนาเมสิฯ เถโร เอกํ อคฺคเหสิ, สามเณโร องฺคุลิํ จาเลตฺวา มชฺเฌ ฉินฺทาเปตฺวา เอกโกฏฺฐาสเมว อคฺคเหสิฯ ราชา ตํ โกฏฺฐาสํ มหาเถรสฺส อุปนาเมสิฯ มหาเถโร หตฺถํ ปิทหิ, สามเณโรปิ ปิทหิฯ ราชา อวิทูเร นิสีทิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา ขาทนฺโต ‘‘อุคฺคหิตวตฺเต นิสฺสาย ทิยฑฺฒติตฺติเร ขาทิตุํ ลภิมฺหา’’ติ อาหฯ ตสฺส มํเส ขาทิตมตฺเตว กณฺเณหิ ปุพฺโพ นิกฺขมิฯ ตโต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา สามเณรํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘ปสนฺโนสฺมิ, ตาต, อฏฺฐ เต ธุวภตฺตานิ เทมี’’ติ อาหฯ อหํ, มหาราช, อุปชฺฌายสฺส ทมฺมีติฯ อปรานิ อฏฺฐ เทมีติฯ ตานิ อมฺหากํ อาจริยสฺส ทมฺมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ เทมีติฯ ตานิ สมานุปชฺฌายานํ ทมฺมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ เทมีติฯ ตานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมีติฯ อปรานิปิ อฏฺฐ เทมีติฯ สามเณโร อธิวาเสสิฯ เอวํ ปฏิคฺคหณมตฺตํ ชานนฺโต อนุปฺปนฺนญฺเจว ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนญฺจ ถาวรํ กโรติฯ อิทํ ปฏิคฺคหณปมาณํ นามฯ ตตฺถ ปริโภคปมาณํ ปจฺจเวกฺขณปโยชนํ, ‘‘อิทมตฺถิยํ โภชนํ ภุญฺชามี’’ติ ปน ปจฺจเวกฺขิตปริโภคสฺเสว ปโยชนตฺตา ปริโภคปมาณํเยว นาม, ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ เตเนว ปฏิสงฺขา โยนิโสติอาทิมาห, อิตรมฺปิ ปน วฏฺฏติเยวฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคิเสยฺยา, เปตเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ กามโภคิเสยฺยาฯ เตสญฺหิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิฯ

‘‘เยภุยฺเยน , ภิกฺขเว, เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ เปตเสยฺยาฯ เปตา หิ อปฺปมํสโลหิตตฺตา อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว สยนฺติฯ

‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, สีโห มิคราชา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ อนุปกฺขิปิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สยตี’’ติ อยํ สีหเสยฺยาฯ เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ, ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติ , ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติฯ สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, ‘‘นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา สูรภาวสฺส จ อนุรูป’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติฯ อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน ‘‘ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ

จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ วุจฺจติฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ

ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย, อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวาฯ โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติฯ ยถา ปน น สงฺฆํฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติฯ ตสฺมา เอวํ เสยฺยํ กปฺเปติฯ

สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชญฺเญน จ สมนฺนาคโตฯ กถํ นิทฺทายนฺโต สโต สมฺปชาโน โหตีติ? สติสมฺปชญฺญสฺส อปฺปหาเนนฯ

อยญฺหิ ทิวสญฺเจว สกลยามญฺจ อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตฺวา ปฐมยามาวสาเน จงฺกมา โอรุยฺห ปาเท โธวนฺโตปิ มูลกมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโตว โธวติ, ตํ อวิชหนฺโตว ทฺวารํ วิวรติ, มญฺเจ นิสีทติ, อวิชหนฺโตว นิทฺทํ โอกฺกมติฯ ปพุชฺฌนฺโต ปน มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติฯ เอวํ นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน โหติฯ เอวํ ปน ญาณธาตุกนฺติ น โรจยิํสุฯ

วุตฺตนเยน ปเนส จิตฺตํ ปริโสเธตฺวา ปฐมยามาวสาเน ‘‘อุปาทินฺนกํ สรีรํ นิทฺทาย สมสฺสาเสสฺสามี’’ติ จงฺกมา โอรุยฺห มูลกมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโตว ปาเท โธวติ, ทฺวารํ วิวรติ, มญฺเจ ปน นิสีทิตฺวา มูลกมฺมฏฺฐานํ ปหาย, ‘‘ขนฺธาว ขนฺเธสุ, ธาตุโยว ธาตูสุ ปฏิหญฺญนฺตี’’ติ เสนาสนํ ปจฺจเวกฺขนฺโต กเมน นิทฺทํ โอกฺกมติ, ปพุชฺฌนฺโต ปน มูลกมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติฯ เอวํ นิทฺทํ โอกฺกมนฺโตปิ สโต สมฺปชาโน นาม โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติวงฺคิกา ปุพฺพภาควิปสฺสนาว กถิตาฯ เอตฺตเกเนว ปน โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ตาเนว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ภิกฺขุ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติฯ เอวํ ยาว อรหตฺตา เทสนา กเถตพฺพาฯ

3. กุมฺโมปมสุตฺตวณฺณนา

[240] ตติเย กุมฺโมติ อฏฺฐิกุมฺโมฯ กจฺฉโปติ ตสฺเสว เววจนํฯ อนุนทีตีเรติ นทิยา อนุตีเรฯ โคจรปสุโตติ ‘‘สเจ กิญฺจิ ผลาผลํ ลภิสฺสามิ, ขาทิสฺสามี’’ติ โคจรตฺถาย ปสุโต อุสฺสุกฺโก ตนฺนิพนฺโธฯ สโมทหิตฺวาติ สมุคฺเค วิย ปกฺขิปิตฺวาฯ สงฺกสายตีติ อจฺฉติฯ สโมทหนฺติ สโมทหนฺโต ฐเปนฺโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา กุมฺโม องฺคานิ สเก กปาเล สโมทหนฺโต สิงฺคาลสฺส โอตารํ น เทติ, น จ นํ สิงฺคาโล ปสหติ, เอวํ ภิกฺขุ อตฺตโน มโนวิตกฺเก สเก อารมฺมณกปาเล สโมทหนฺโต กิเลสมารสฺส โอตารํ น เทติ, น จ นํ มาโร ปสหติฯ

อนิสฺสิโตติ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสเยหิ อนิสฺสิโตฯ อญฺญมเหฐยาโนติ อญฺญํ กญฺจิ ปุคฺคลํ อวิเหเฐนฺโตฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ