ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมิํ ปญฺญเปติ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมิํเยว ปญฺญเปตีติ อิธ ภควา นิโรธสมาปตฺติํ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

รโหคตวคฺโค ทุติโยฯ

3. อฏฺฐสตปริยายวคฺโค

1. สีวกสุตฺตวณฺณนา

[269] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม โมฬิยสีวโกติ สีวโกติ ตสฺส นามํฯ จูฬา ปนสฺส อตฺถิ, ตสฺมา โมฬิยสีวโกติ วุจฺจติฯ ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานานีติ ปิตฺตปจฺจยานิฯ เวทยิตานีติ เวทนาฯ ตตฺถ ปิตฺตปจฺจยา ติสฺโส เวทนา อุปฺปชฺชนฺติฯ กถํ? เอกจฺโจ หิ ‘‘ปิตฺตํ เม กุปิตํ ทุชฺชานํ โข ปน ชีวิต’’นฺติ ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, เอวมสฺส กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, มุสา ภณติ, ทส ทุสฺสีลฺยกมฺมานิ กโรติ, เอวมสฺส อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘เอตฺตเกนปิ เม เภสชฺชกรเณน ปิตฺตํ น วูปสมฺมติ, อลํ ยํ โหติ. ตํ โหตู’’ติ มชฺฌตฺโต กายิกเวทนํ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ, เอวํ อสฺส อพฺยากตเวทนา อุปฺปชฺชติฯ

สามมฺปิ โข เอตนฺติ ตํ ตํ ปิตฺตวิการํ ทิสฺวา อตฺตนาปิ เอตํ เวทิตพฺพํฯ สจฺจสมฺมตนฺติ ภูตสมฺมตํฯ โลโกปิ หิสฺส สรีเร สพลวณฺณตาทิปิตฺตวิการํ ทิสฺวา ‘‘ปิตฺตมสฺส กุปิต’’นฺติ ชานาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สามญฺจ วิทิตํ โลกสฺส จ สจฺจสมฺมตํ อติธาวนฺติ, ตสฺมาฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน สนฺนิปาติกานีติ ติณฺณมฺปิ ปิตฺตาทีนํ โกเปน สมุฏฺฐิตานิฯ อุตุปริณามชานีติ วิสภาคอุตุโต ชาตานิฯ ชงฺคลเทสวาสีนญฺหิ อนุปเทเส วสนฺตานํ วิสภาโค อุตุ อุปฺปชฺชติ, อนุปเทสวาสีนญฺจ ชงฺคลเทเสติ เอวํ มลยสมุทฺทตีราทิวเสนาปิ อุตุวิสภาคตา อุปฺปชฺชติเยวฯ ตโต ชาตาติ อุตุปริณามชาตานิ นามฯ

วิสมปริหารชานีติ มหาภารวหนสุธาโกฏฺฏนาทิโต วา อเวลาย จรนฺตสฺส สปฺปฑํสกูปปาตาทิโต วา วิสมปริหารโต ชาตานิฯ โอปกฺกมิกานีติ ‘‘อยํ โจโร วา ปารทาริโก วา’’ติ คเหตฺวา ชณฺณุกกปฺปรมุคฺคราทีหิ นิปฺโปถนอุปกฺกมํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนานิฯ เอตํ พหิ อุปกฺกมํ ลภิตฺวา โกจิ วุตฺตนเยเนว กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติฯ กมฺมวิปากชานีติ เกวลํ กมฺมวิปากโต, ชาตานิฯ เตสุปิ หิ อุปฺปนฺเนสุ วุตฺตนเยเนว โกจิ กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ ติวิธาว เวทนา โหนฺติฯ

ตตฺถ ปุริเมหิ สตฺตหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, กมฺมวิปากชานํ ปน สพฺพเภสชฺชานิปิ สพฺพปริตฺตานิปิ นาลํ ปฏิฆาตายฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต โลกโวหาโร นาม กถิโตติฯ

2-10. อฏฺฐสตสุตฺตาทิวณฺณนา

[270-278] ทุติเย อฏฺฐสตปริยายนฺติ อฏฺฐสตสฺส การณภูตํฯ ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํฯ กายิกา จ เจตสิกา จาติ เอตฺถ กายิกา กามาวจเรเยว ลพฺภนฺติ, เจตสิกา จตุภูมิกาปิ ฯ สุขาติอาทีสุ สุขา เวทนา อรูปาวจเร นตฺถิ, เสสาสุ ตีสุ ภูมีสุ ลพฺภนฺติ, ทุกฺขา กามาวจราว, อิตรา จตุภูมิกาฯ ปญฺจเก สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ เตภูมกํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ จตุภูมกํฯ ฉกฺเก ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เวทนา กามาวจราว, มโนทฺวาเร จตุภูมิกา, อฏฺฐารสเก ฉสุ อิฏฺฐารมฺมเณสุ โสมนสฺเสน สห อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจาราฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิติ อยํ เทสนา วิจารวเสน อาคตา, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปน โสมนสฺสาทีนํ วเสน อิธ อฏฺฐารส เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานีติอาทีสุ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํฯ