7. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[99] สตฺตเม ยํ มหาสมุทฺโทติ ยสฺมิํ สมเย ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต มหาสมุทฺโท อุสฺสุสฺสติฯ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา อวิชฺชาย นิวุตานํเยว สตํ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยํ ปริจฺเฉทํ น วทามิฯ สา คทฺทุลพทฺโธติ คทฺทุเลน พทฺธสุนโขฯ ขีเลติ ปถวิยํ อาโกฏิเต มหาขีเลฯ ถมฺเภติ นิขณิตฺวา ฐปิเต ถมฺเภฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล, คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิ, ถมฺโภ วิย สกฺกาโย, คทฺทุลรชฺชุยา ถมฺเภ อุปนิพทฺธสุนขสฺส ถมฺภานุปริวตฺตนํ วิย ทิฏฺฐิตณฺหาย สกฺกาเย พทฺธสฺส ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํฯ

8. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[100] อฏฺฐเม ตสฺมาติ ยสฺมา ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย ตณฺหารชฺชุยา สกฺกายถมฺเภ อุปนิพทฺโธ วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน สพฺพิริยาปเถสุ ขนฺธปญฺจกํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, ยสฺมา วา ทีฆรตฺตมิทํ จิตฺตํ สํกิลิฏฺฐํ ราเคน โทเสน โมเหน, ตสฺมาฯ จิตฺตสํกิเลสาติ สุนฺหาตาปิ หิ สตฺตา จิตฺตสํกิเลเสเนว สํกิลิสฺสนฺติ, มลคฺคหิตสรีราปิ จิตฺตสฺส โวทานตฺตา วิสุชฺฌนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘รูปมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

รูเป สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อนกฺขาตํ มเหสินาฯ

‘‘จิตฺตมฺหิ สํกิลิฏฺฐมฺหิ, สํกิลิสฺสนฺติ มาณวา;

จิตฺเต สุทฺเธ วิสุชฺฌนฺติ, อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติฯ

จรณํ นาม จิตฺตนฺติ วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขา นาม พฺราหฺมณปาสณฺฑิกา โหนฺติ, เต ปฏโกฏฺฐกํ กตฺวา ตตฺถ นานปฺปการา สุคติทุคฺคติวเสน สมฺปตฺติวิปตฺติโย เลขาเปตฺวา, ‘‘อิมํ กมฺมํ กตฺวา อิทํ ปฏิลภติ, อิทํ กตฺวา อิท’’นฺติ ทสฺเสนฺตา ตํ จิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จิตฺเตเนว จิตฺติตนฺติ จิตฺตกาเรน จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน จินฺติตํ นามฯ จิตฺตญฺเญว จิตฺตตรนฺติ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปายปริเยสนจิตฺตํ ตโตปิ จิตฺตตรํฯ ติรจฺฉานคตา ปาณา จิตฺเตเนว จิตฺติตาติ กมฺมจิตฺเตเนว จิตฺติตาฯ ตํ ปน กมฺมจิตฺตํ อิเม วฏฺฏกติตฺติราทโย ‘‘เอวํ จิตฺตา ภวิสฺสามา’’ติ อายูหนฺตา นาม นตฺถิฯ กมฺมํ ปน โยนิํ อุปเนติ, โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวฯ โยนิอุปคตา หิ สตฺตา ตํตํโยนิเกหิ สทิสจิตฺตาว โหนฺติฯ อิติ โยนิสิทฺโธ จิตฺตภาโว, กมฺมสิทฺธา โยนีติ เวทิตพฺพาฯ

อปิจ จิตฺตํ นาเมตํ สหชาตํ สหชาตธมฺมจิตฺตตาย ภูมิจิตฺตตาย วตฺถุจิตฺตตาย ทฺวารจิตฺตตาย อารมฺมณจิตฺตตาย กมฺมนานตฺตมูลกานํ ลิงฺคนานตฺตสญฺญานานตฺตโวหารนานตฺตาทีนํ อเนกวิธานํ จิตฺตานํ นิปฺผาทนตายปิ ติรจฺฉานคตจิตฺตโต จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพํฯ

รชโกติ วตฺเถสุ รงฺเคน รูปสมุฏฺฐาปนโกฯ โส ปน อเฉโก อมนาปํ รูปํ กโรติ, เฉโก มนาปํ ทสฺสนียํ, เอวเมว ปุถุชฺชโน อกุสลจิตฺเตน วา ญาณวิปฺปยุตฺตกุสเลน วา จกฺขุสมฺปทาทิวิรหิตํ วิรูปํ สมุฏฺฐาเปติ, ญาณสมฺปยุตฺตกุสเลน จกฺขุสมฺปทาทิสมฺปนฺนํ อภิรูปํฯ อฏฺฐมํฯ

9. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา

[101] นวเม เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กุกฺกุฏิยา อณฺฑานีติ อิมา กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขวเสน ทฺเว อุปมา วุตฺตาฯ ตาสุ กณฺหปกฺขอุปมา อตฺถสฺส อสาธิกา, อิตรา สาธิกาติฯ สุกฺกปกฺขอุปมาย เอวํ อตฺโถ เวทิตพฺโพ – เสยฺยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต, อปีติ สมฺภาวนตฺเถฯ อุภเยนาปิ เสยฺยถา นาม, ภิกฺขเวติ ทสฺเสติฯ กุกฺกุฏิยา อณฺฑานิ อฏฺฐ วา ทส วา ทส วา ทฺวาทส วาติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ กุกฺกุฏิยา วุตฺตปฺปการโต อูนาธิกานิปิ อณฺฑานิ โหนฺติ, วจนสิลิฏฺฐตาย ปน เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ โลเก สิลิฏฺฐวจนํ โหติฯ ตานสฺสูติ ตานิ อสฺสุ, ตานิ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ กุกฺกุฏิยา สมฺมา อธิสยิตานีติ ตาย จ ชเนตฺติยา กุกฺกุฏิยา ปกฺเข ปสาเรตฺวา เตสํ อุปริ สยนฺติยา สมฺมา อธิสยิตานิฯ สมฺมา ปริเสทิตานีติ กาเลน กาลํ อุตุํ คณฺหาเปนฺติยา สุฏฺฐุ สมนฺตโต เสทิตานิ อุสฺมีกตานิฯ สมฺมา ปริภาวิตานีติ กาเลน กาลํ สุฏฺฐุ สมนฺตโต ภาวิตานิ, กุกฺกุฏคนฺธํ คาหาปิตานีติ อตฺโถฯ กิญฺจาปิ ตสฺสา กุกฺกุฏิยาติ ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อิมินา ติวิธกิริยากรเณน อปฺปมาทํ กตฺวา กิญฺจาปิ น เอวํ อิจฺฉา อุปชฺเชยฺยฯ อถ โข ภพฺพาว เตติ อถ โข เต กุกฺกุฏโปตกา วุตฺตนเยน โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุํ ภพฺพาวฯ เต หิ ยสฺมา ตาย กุกฺกุฏิยา เอวํ ตีหากาเรหิ ตานิ อณฺฑานิ ปริปาลิยมานานิ น ปูตีนิ โหนฺติ, โย เนสํ อลฺลสิเนโห, โสปิ ปริยาทานํ คจฺฉติ, กปาลํ ตนุกํ โหติ, ปาทนขสิขา จ มุขตุณฺฑกญฺจ ขรํ โหติ, สยมฺปิ ปริณามํ คจฺฉนฺติ, กปาลสฺส ตนุตฺตา พหิ อาโลโก อนฺโต ปญฺญายติ, ตสฺมา ‘‘จิรํ วต มยํ สงฺกุฏิตหตฺถปาทา สมฺพาเธ สยิมฺหา, อยญฺจ พหิ อาโลโก ทิสฺสติ, เอตฺถ ทานิ โน สุขวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺขมิตุกามา หุตฺวา กปาลํ ปาเทน ปหรนฺติ, คีวํ ปสาเรนฺติ, ตโต ตํ กปาลํ ทฺเวธา ภิชฺชติฯ อถ เต ปกฺเข วิธุนนฺตา ตํขณานุรูปํ วิรวนฺตา นิกฺขมนฺติเยว, นิกฺขมิตฺวา จ คามกฺเขตฺตํ อุปโสภยมานา วิจรนฺติฯ

เอวเมว โขติ อิทํ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ ตํ เอวํ อตฺเถน สํสนฺทิตฺวา เวทิตพฺพํ – ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยากรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวานุโยคํ อนุยุตฺตกาโล, กุกฺกุฏิยา ติวิธกิริยาสมฺปาทเนน อณฺฑานํ อปูติภาโว วิย ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน วิปสฺสนาญาณสฺส อปริหานิ, ตสฺสา ติวิธกิริยากรเณน อลฺลสิเนหปริยาทานํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน ติวิธานุปสฺสนาสมฺปาทเนน ภวตฺตยานุคตนิกนฺติสิเนหปริยาทานํ, อณฺฑกปาลานํ ตนุภาโว วิย ตสฺส ภิกฺขุโน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส ตนุภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขมุขตุณฺฑกานํ ถทฺธขรภาโว วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ติกฺขขรวิปฺปสนฺน สูรภาโว, กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณามกาโล วิย ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณสฺส ปริณามกาโล วฑฺฒิตกาโล คพฺภคฺคหณกาโล, กุกฺกุฏโปตกานํ ปาทนขสิขาย วา มุขตุณฺฑเกน วา อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา ปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อภินิพฺภิทากาโล วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาญาณคพฺภํ คณฺหาเปตฺวา วิจรนฺตสฺส ตชฺชาติกํ อุตุสปฺปายํ วา โภชนสปฺปายํ วา ปุคฺคลสปฺปายํ วา ธมฺมสฺสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺเสว วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส อนุปุพฺพาธิคเตน อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา อภิญฺญาปกฺเข ปปฺโผเฏตฺวา โสตฺถินา อรหตฺตปตฺตกาโล เวทิตพฺโพฯ ยถา ปน กุกฺกุฏโปตกานํ ปริณตภาวํ ญตฺวา มาตาปิ อณฺฑโกสํ ภินฺทติ, เอวํ ตถารูปสฺส ภิกฺขุโน ญาณปริปากํ ญตฺวา สตฺถาปิ –