อนิมิตฺตํ วา สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมาธิํฯ โส หิ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ สมุคฺฆาตเนน อนิมิตฺโตติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา มิสฺสกา, อนิมิตฺตสมาธิ ปุพฺพภาโคฯ อนิมิตฺตสมาธิ วา มิสฺสโก, สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาคาติ เวทิตพฺพาฯ

ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิโยติ อิทํ ปน น เกวลํ อนิมิตฺตสมาธิภาวนา อิเมสํเยว ติณฺณํ มหาวิตกฺกานํ ปหานาย สํวตฺตติ, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีนมฺปิ ปน สมุคฺฆาตํ กโรตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ น วชฺชวา อสฺสนฺติ นิทฺโทโส ภเวยฺยํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิติ ภควา อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิฯ เทสนาวสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา

[81] นวเม จาริกํ ปกฺกามีติ โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหกาเล สตฺถา เอกทิวสํ ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ วตฺถุํ อาหริตฺวา ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจน’’นฺติอาทีหิ (ธ. ป. 5) คาถาหิ โอวทติฯ ตํทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ทุติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิฯ ตํทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิฯ อถ นํ อญฺญตโร ภิกฺขุ เอวมาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปริยาทิณฺณรูปจิตฺตา โข อิเม โมฆปุริสา, น อิเม สกฺกา สญฺญาเปตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา – ‘‘กิํ มยฺหํ อิเมหิ, เอกจารวาสํ วสิสฺสามี’’ติ? โส ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กญฺจิปิ อนามนฺเตตฺวา เอโกว อทุติโย จาริกํ ปกฺกามิฯ

ยสฺมิํ, อาวุโส, สมเยติ อิทํ เถโร ยสฺมาสฺส อชฺช ภควา เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปกฺกมิสฺสติ, อชฺช ทฺวีหิ, อชฺช สเตน, อชฺช สหสฺเสน, อชฺช เอกโกวาติ สพฺโพ ภควโต จาโร วิทิโต ปากโฏ ปจฺจกฺโข, ตสฺมา อาหฯ

อนุปุพฺเพนาติ คามนิคมปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรมาโน เอกจารวาสํ ตาว วสมานํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตุกาโม หุตฺวา พาลกโลณการคามํ อคมาสิฯ ตตฺถ ภคุตฺเถรสฺส สกลปจฺฉาภตฺตญฺเจว ติยามรตฺติญฺจ เอกจารวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา ปุนทิวเส เตน ปจฺฉาสมเณน ปิณฺฑาย จริตฺวา ตํ ตตฺเถว นิวตฺเตตฺวา ‘‘สมคฺควาสํ วสมาเน ตโย กุลปุตฺเต ปสฺสิสฺสามี’’ติ ปาจีนวํสมิคทายํ อคมาสิฯ เตสมฺปิ สกลปจฺฉาภตฺตญฺเจว ติยามรตฺติญฺจ เอกจารวาเส อานิสํสํ กเถตฺวา เต ตตฺเถว นิวตฺเตตฺวา เอกโกว ปาลิเลยฺย นคราภิมุโข ปกฺกมิตฺวา อนุปุพฺเพน ปาลิเลยฺยนครํ สมฺปตฺโตฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน เยน ปาลิเลยฺยกํ, ตทวสรี’’ติฯ

ภทฺทสาลมูเลติ ปาลิเลยฺยวาสิโน ภควโต ทานํ ทตฺวา ปาลิเลยฺยโต อวิทูเร รกฺขิตวนสณฺโฑ นาม อตฺถิ, ตตฺถ ภควโต ปณฺณสาลํ กตฺวา ‘‘เอตฺถ วสถา’’ติ ปฏิญฺญํ กาเรตฺวา วาสยิํสุฯ ภทฺทสาโล ปน ตตฺเถโก มนาโป ลทฺธโก สาลรุกฺโขฯ ภควา ตํ นครํ อุปนิสฺสาย ตสฺมิํ วนสณฺเฑ ปณฺณสาลสมีเป ตสฺมิํ รุกฺขมูเล วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ภทฺทสาลมูเล’’ติฯ

เอวํ วิหรนฺเต ปเนตฺถ ตถาคเต อญฺญตโร หตฺถินาโค หตฺถินีหิ หตฺถิโปตกาทีหิ โคจรภูมิติตฺโถคาหนาทีสุ อุพฺพาฬฺโห ยูเถ อุกฺกณฺฐิโต ‘‘กิํ เม อิเมหิ หตฺถีหี’’ติ? ยูถํ ปหาย มนุสฺสปถํ คจฺฉนฺโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ ภควนฺตํ ทิสฺวา ฆฏสหสฺเสน นิพฺพาปิตสนฺตาโป วิย นิพฺพุโต หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก อฏฺฐาสิฯ โส ตโต ปฏฺฐาย สตฺถุ วตฺตปฏิวตฺตํ กโรนฺโต มุขโธวนํ เทติ, นฺหาโนทกํ อาหรติ, ทนฺตกฏฺฐํ เทติ, ปริเวณํ สมฺมชฺชติ, อรญฺญโต มธุรานิ ผลาผลานิ อาหริตฺวา สตฺถุโน เทติฯ สตฺถา ปริโภคํ กโรติฯ

เอกทิวสํ สตฺถา รตฺติภาคสมนนฺตเร จงฺกมิตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิฯ หตฺถีปิ อวิทูเร ฐาเน อฏฺฐาสิฯ สตฺถา ปจฺฉโต โอโลเกตฺวา น กิญฺจิ อทฺทส, เอวํ ปุรโต จ อุภยปสฺเสสุ จฯ อถสฺส ‘‘สุขํ วตาหํ อญฺญตฺร เตหิ ภณฺฑนการเกหิ วสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ

หตฺถิโนปิ ‘‘มยา นามิตสาขํ อญฺเญ ขาทนฺตา นตฺถี’’ติอาทีนิ จินฺเตตฺวา – ‘‘สุขํ วต เอกโกว วสามิ, สตฺถุ วตฺตํ กาตุํ ลภามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชิฯ สตฺถา อตฺตโน จิตฺตํ โอโลเกตฺวา – ‘‘มม ตาว อีทิสํ จิตฺตํ, กีทิสํ นุ โข หตฺถิสฺสา’’ติ ตสฺสาปิ ตาทิสเมว ทิสฺวา ‘‘สเมติ โน จิตฺต’’นฺติ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –

‘‘เอตํ นาคสฺส นาเคน, อีสาทนฺตสฺส หตฺถิโน;

สเมติ จิตฺตํ จิตฺเตน, ยเทโก รมตี วเน’’ติฯ (มหาว. 467);

อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขูติ อถ เอวํ ตถาคเต ตตฺถ วิหรนฺเต ปญฺจสตา ทิสาสุ วสฺสํวุตฺถา ภิกฺขูฯ เยนายสฺมา อานนฺโทติ ‘‘สตฺถา กิร ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ’’ติ อตฺตโน ธมฺมตาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ อสกฺโกนฺตา เยนายสฺมา อานนฺโท, เตนุปสงฺกมิํสุฯ

อนนฺตรา อาสวานํ ขโยติ มคฺคานนฺตรํ อรหตฺตผลํฯ วิจยโสติ วิจเยน, เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาววิจินนสมตฺเถน ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถฯ ธมฺโมติ สาสนธมฺโมฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทิ เย เย โกฏฺฐาเส ปริจฺฉินฺทิตฺวา ธมฺโม เทสิโต, เตสํ ปกาสนตฺถาย วุตฺตํฯ สมนุปสฺสนาติ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ สงฺขาโร โสติ ทิฏฺฐิสงฺขาโร โสฯ ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตโต ตณฺหาโต โส สงฺขาโร ชาโตฯ ตณฺหาสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺเตสุปิ จตูสุ จิตฺเตสุ เอส ชายติฯ สาปิ ตณฺหาติ สา ทิฏฺฐิสงฺขารสฺส ปจฺจยภูตา ตณฺหาฯ สาปิ เวทนาติ สา ตณฺหาย ปจฺจยภูตา เวทนาฯ โสปิ ผสฺโสติ โส เวทนาย ปจฺจโย อวิชฺชาสมฺผสฺโสฯ สาปิ อวิชฺชาติ สา ผสฺสสมฺปยุตฺตา อวิชฺชาฯ

โน จสฺสํ , โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ น ภเวยฺยํ, มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยฯ นาภวิสฺสํ, น เม ภวิสฺสตีติ สเจ ปน อายติมฺปิ อหํ น ภวิสฺสามิ, เอวํ มม ปริกฺขาโรปิ น ภวิสฺสติฯ เอตฺตเก ฐาเน ภควา เตน ภิกฺขุนา คหิตคหิตทิฏฺฐิํ วิสฺสชฺชาเปนฺโต อาคโต ปุคฺคลชฺฌาสเยนปิ เทสนาวิลาเสนปิฯ ตโตโช โส สงฺขาโรติ ตณฺหาสมฺปยุตฺตจิตฺเต วิจิกิจฺฉาว นตฺถิ, กถํ วิจิกิจฺฉาสงฺขาโร ตณฺหาโต ชายตีติ? อปฺปหีนตฺตาฯ

ยสฺส หิ ตณฺหาย อปฺปหีนาย โส อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิยาปิ เอเสว นโย ลพฺภติเยว จตูสุ หิ จิตฺตุปฺปาเทสุ สมฺปยุตฺตทิฏฺฐิ นาม นตฺถิฯ ยสฺมา ปน ตณฺหาย อปฺปหีนตฺตา สา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย ตตฺราปิ อยมตฺโถ ยุชฺชติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต เตวีสติยา ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ นวมํฯ

10. ปุณฺณมสุตฺตวณฺณนา

[82] ทสเม ตทหุโปสเถติอาทิ ปวารณสุตฺเต วิตฺถาริตเมวฯ กิญฺจิเทว เทสนฺติ กิญฺจิ การณํฯ สเก อาสเน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉ ยทากงฺขสีติ กสฺมา เอวมาห? โส กิร ภิกฺขุ ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโรฯ อาจริเย ปน ฐิตเก ปุจฺฉนฺเต สเจ เต ภิกฺขู นิสีทนฺติ, สตฺถริ คารวํ กตํ โหติ, อาจริเย อคารวํฯ สเจ อุฏฺฐหนฺติ, อาจริเย คารวํ กตํ โหติ, สตฺถริ อคารวํฯ อิติ เนสํ จิตฺตํ อเนกคฺคํ ภวิสฺสติ, เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ ตสฺมิํ ปน นิสีทิตฺวา ปุจฺฉนฺเต เตสํ จิตฺตํ เอกคฺคํ ภวิสฺสติ, เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติ ญตฺวา ภควา เอวมาหฯ อิเม นุ โข, ภนฺเตติ อยํ เถโร ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ อาจริโย, ปญฺจกฺขนฺธมตฺตมฺปิ นปฺปชานาตีติ น วตฺตพฺโพฯ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺเตน ปน ‘‘อิเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา, น อญฺเญ’’ติ เอวํ ชานนฺเตน วิย หุตฺวา ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติฯ เตปิ จสฺส อนฺเตวาสิกา ‘‘อมฺหากํ อาจริโย ‘อหํ ชานามี’ติ น กเถติ, สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ปน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวาว กเถตี’’ติ โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติปิ อชานนฺโต วิย ปุจฺฉติฯ

ฉนฺทมูลกาติ ตณฺหาฉนฺทมูลกาฯ น โข ภิกฺขุ ตญฺเญว อุปาทานํ เต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ ยสฺมา ฉนฺทราคมตฺตํ ปญฺจกฺขนฺธา น โหติ, ตสฺมา อิทํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน สหชาตโต วา อารมฺมณโต วา ขนฺเธ มุญฺจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา นาปิ อญฺญตฺร ปญฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานนฺติ วุตฺตํฯ ตณฺหาสมฺปยุตฺตสฺมิญฺหิ จิตฺเต วตฺตมาเน ตํจิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ รูปกฺขนฺโธ, ฐเปตฺวา ตํ ตณฺหํ เสสา อรูปธมฺมา จตฺตาโร ขนฺธาติ สหชาตโตปิ ขนฺเธ มุญฺจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิฯ อุปาทานสฺส ปน รูปาทีสุ อญฺญตรํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนโต อารมฺมณโตปิ ปญฺจกฺขนฺเธ มุญฺจิตฺวา อุปาทานํ นตฺถิฯ ฉนฺทราคเวมตฺตตาติ ฉนฺทราคนานตฺตํฯ