เมนู

8. ปิณฺโฑลฺยสุตฺตวณฺณนา

[80] อฏฺฐเม กิสฺมิญฺจิเทว ปกรเณติ กิสฺมิญฺจิเทว การเณฯ ปณาเมตฺวาติ นีหริตฺวาฯ กิสฺมิํ ปน การเณ เอเต ภควตา ปณามิตาติ? เอกสฺมิญฺหิ อนฺโตวสฺเส ภควา สาวตฺถิยํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สาวตฺถิโต นิกฺขมิตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต กปิลวตฺถุํ ปตฺวา นิคฺโรธารามํ ปาวิสิฯ สกฺยราชาโน ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา ปจฺฉาภตฺเต กปฺปิยานิ เตลมธุผาณิตาทีนิ เจว ปานกานิ จ กาชสเตหิ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส นิยฺยาเตตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กโรนฺตา เอกมนฺเต นิสีทิํสุฯ สตฺถา เตสํ มธุรธมฺมกถํ กเถนฺโต นิสีทิฯ ตสฺมิํ ขเณ เอกจฺเจ ภิกฺขู เสนาสนํ ปฏิชคฺคนฺติ, เอกจฺเจ มญฺจปีฐาทีนิ ปญฺญาเปนฺติ, สามเณรา อปฺปหริตํ กโรนฺติฯ ภาชนียฏฺฐาเน สมฺปตฺตภิกฺขูปิ อตฺถิ, อสมฺปตฺตภิกฺขูปิ อตฺถิฯ สมฺปตฺตา อสมฺปตฺตานํ ลาภํ คณฺหนฺตา, ‘‘อมฺหากํ เทถ, อมฺหากํ อาจริยสฺส เทถ อุปชฺฌายสฺส เทถา’’ติ กเถนฺตา มหาสทฺทมกํสุฯ สตฺถา สุตฺวา เถรํ ปุจฺฉิ ‘‘เก ปน เต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเป’’ติ? เถโร เอตมตฺถํ อาโรเจสิฯ สตฺถา สุตฺวา ‘‘อามิสเหตุ, อานนฺท, ภิกฺขู มหาสทฺทํ กโรนฺตี’’ติ อาหฯ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘อนนุจฺฉวิกํ, อานนฺท, อปฺปติรูปํฯ น หิ มยา กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ จีวราทิเหตุ ปารมิโย ปูริตา, นาปิ อิเม ภิกฺขู จีวราทิเหตุ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา, อรหตฺตเหตุ ปพฺพชิตฺวา อนตฺถํ อตฺถสทิสํ อสารํ สารสทิสํ กโรนฺติ, คจฺฉานนฺท, เต ภิกฺขู ปณาเมหี’’ติฯ

ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทุติยทิวเส ปุพฺพณฺหสมยํฯ เพลุวลฏฺฐิกาย มูเลติ ตรุณเพลุวรุกฺขมูเลฯ ปพาฬฺโหติ ปพาหิโตฯ ปวาฬฺโหติปิ ปาโฐ, ปวาหิโตติ อตฺโถฯ อุภยมฺปิ นีหฏภาวเมว ทีเปติฯ สิยา อญฺญถตฺตนฺติ ปสาทญฺญถตฺตํ วา ภาวญฺญถตฺตํ วา ภเวยฺยฯ กถํ? ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน มยํ ลหุเก การเณ ปณามิตา’’ติ ปสาทํ มนฺทํ กโรนฺตานํ ปสาทญฺญถตฺตํ นาม โหติฯ สลิงฺเคเนว ติตฺถายตนํ ปกฺกมนฺตานํ ภาวญฺญถตฺตํ นามฯ สิยา วิปริณาโมติ เอตฺถ ปน ‘‘มยํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺหิตุํ สกฺขิสฺสามาติ ปพฺพชิตา, นํ คเหตุํ อสกฺโกนฺตานํ กิํ อมฺหากํ ปพฺพชฺชายา’’ติ? สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตนํ วิปริณาโมติ เวทิตพฺโพฯ วจฺฉสฺสาติ ขีรูปกวจฺฉสฺสฯ อญฺญถตฺตนฺติ มิลายนอญฺญถตฺตํฯ ขีรูปโก หิ วจฺโฉ มาตุ อทสฺสเนน ขีรํ อลภนฺโต มิลายติ กมฺปติ ปเวธติฯ วิปริณาโมติ มรณํฯ โส หิ ขีรํ อลภมาโน ขีรปิปาสาย สุสฺสนฺโต ปติตฺวา มรติฯ

พีชานํ ตรุณานนฺติ อุทเกน อนุคฺคเหตพฺพานํ วิรูฬฺหพีชานํฯ อญฺญถตฺตนฺติ มิลายนญฺญถตฺตเมวฯ ตานิ หิ อุทกํ อลภนฺตานิ มิลายนฺติฯ วิปริณาโมติ วินาโสฯ ตานิ หิ อุทกํ อลภนฺตานิ สุกฺขิตฺวา วินสฺสนฺติ, ปลาลเมว โหนฺติฯ อนุคฺคหิโตติ อามิสานุคฺคเหน เจว ธมฺมานุคฺคเหน จ อนุคฺคหิโตฯ อนุคฺคณฺเหยฺยนฺติ ทฺวีหิปิ เอเตหิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคณฺเหยฺยํฯ อจิรปพฺพชิตา หิ สามเณรา เจว ทหรภิกฺขู จ จีวราทิปจฺจยเวกลฺเล วา สติ เคลญฺเญ วา สตฺถารา วา อาจริยุปชฺฌาเยหิ วา อามิสานุคฺคเหน อนนุคฺคหิตา กิลมนฺตา น สกฺโกนฺติ สชฺฌายํ วา มนสิการํ วา กาตุํ, ธมฺมานุคฺคเหน อนนุคฺคหิตา อุทฺเทเสน เจว โอวาทานุสาสนิยา จ ปริหายมานา น สกฺโกนฺติ อกุสลํ ปริวชฺเชตฺวา กุสลํ ภาเวตุํฯ

อิเมหิ ปน ทฺวีหิ อนุคฺคเหหิ อนุคฺคหิตา กาเยน อกิลมนฺตา สชฺฌายมนสิกาเร ปวตฺติตฺวา ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมานา อปรภาเค ตํ อนุคฺคหํ อลภนฺตาปิ เตเนว ปุริมานุคฺคเหน ลทฺธพลา สาสเน ปติฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา ภควโต เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิฯ

ภควโต ปุรโต ปาตุรโหสีติ สตฺถุ จิตฺตํ ญตฺวา – ‘‘อิเม ภิกฺขู ภควตา ปณามิตา, อิทานิ เนสํ อนุคฺคหํ กาตุกาโม เอวํ จินฺเตสิ, การณํ ภควา จินฺเตสิ, อหเมตฺถ อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ ปุรโต ปากโฏ อโหสิฯ สนฺเตตฺถ ภิกฺขูติ อิทํ โส มหาพฺรหฺมา ยถา นาม พฺยตฺโต สูโท ยเทว อมฺพิลคฺคาทีสุ รสชาตํ รญฺโญ รุจฺจติ, ตํ อภิสงฺขาเรน สาทุตรํ กตฺวา ปุนทิวเส อุปนาเมติ, เอวเมว อตฺตโน พฺยตฺตตาย ภควตา อาหฏอุปมํเยว เอวเมตํ ภควาติอาทิวจเนหิ อภิสงฺขริตฺวา ภควนฺตํ ยาจนฺโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุคฺคหกรณตฺถํ วทติ ฯ ตตฺถ อภินนฺทตูติ ‘‘มม สนฺติกํ ภิกฺขุสงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติฯ เอวมสฺส อาคมนํ สมฺปิยายมาโน อภินนฺทตุฯ อภิวทตูติ อาคตสฺส จ โอวาทานุสาสนิํ ททนฺโต อภิวทตุฯ

ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวาฯ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขาสีติ อิทฺธิํ อกาสิฯ เอกทฺวีหิกายาติ เอเกโก เจว ทฺเว ทฺเว จ หุตฺวาฯ สารชฺชมานรูปาติ โอตฺตปฺปมานสภาวา ภายมานาฯ กสฺมา ปน ภควา เตสํ ตถา อุปสงฺกมนาย อิทฺธิมกาสีติ? หิตปตฺถนายฯ ยทิ หิ เต วคฺควคฺคา หุตฺวา อาคจฺเฉยฺยุํ, ‘‘ภควา ภิกฺขุสงฺฆํ ปณาเมตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ เอกทิวสมฺปิ ตตฺถ วสิตุํ นาสกฺขิ, เวเคเนว อาคโต’’ติ เกฬิมฺปิ กเรยฺยุํฯ อถ เนสํ เนว พุทฺธคารวํ ปจฺจุปฏฺฐเหยฺย, น ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สมตฺถา ภเวยฺยุํฯ สภยานํ ปน สสารชฺชานํ เอกทฺวีหิกาย อาคจฺฉนฺตานํ พุทฺธคารวญฺเจว ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสติ, ธมฺมเทสนญฺจ สมฺปฏิจฺฉิตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติ จินฺเตตฺวา เตสํ หิตปตฺถนาย ตถารูปํ อิทฺธิํ อกาสิฯ

นิสีทิํสูติ เตสุ หิ สารชฺชมานรูเปสุ อาคจฺฉนฺเตสุ เอโก ภิกฺขุ ‘‘มมํเยว สตฺถา โอโลเกติ, มํเยว มญฺเญ นิคฺคณฺหิตุกาโม’’ติ สณิกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ, อถญฺโญ อถญฺโญติ เอวํ ปญฺจภิกฺขุสตานิ นิสีทิํสุฯ

เอวํ นิสินฺนํ ปน ภิกฺขุสงฺฆํ สีทนฺตเร สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทํ วิย นิวาเต ปทีปํ วิย จ นิจฺจลํ ทิสฺวา สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูนํ กีทิสี ธมฺมเทสนา วฏฺฏตี’’ติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม อาหารเหตุ ปณามิตา, ปิณฺฑิยาโลปธมฺมเทสนาว เนสํ สปฺปายา, ตํ ทสฺเสตฺวา มตฺถเก ติปริวฏฺฏเทสนํ เทเสสฺสามิ, เทสนาปริโยสาเน สพฺเพ อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติฯ อถ เนสํ ตํ ธมฺมเทสนํ เทเสนฺโต อนฺตมิทํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อนฺตนฺติ ปจฺฉิมํ ลามกํฯ ยทิทํ ปิณฺโฑลฺยนฺติ ยํ เอวํ ปิณฺฑปริเยสเนน ชีวิกํ กปฺเปนฺตสฺส ชีวิตํฯ อยํ ปเนตฺถ ปทตฺโถ – ปิณฺฑาย อุลตีติ ปิณฺโฑโล, ปิณฺโฑลสฺส กมฺมํ ปิณฺโฑลฺยํ, ปิณฺฑปริเยสเนน นิปฺผาทิตชีวิตนฺติ อตฺโถฯ อภิสาโปติ อกฺโกโสฯ กุปิตา หิ มนุสฺสา อตฺตโน ปจฺจตฺถิกํ ‘‘จีวรํ นิวาเสตฺวา กปาลํ คเหตฺวา ปิณฺฑํ ปริเยสมาโน จริสฺสตี’’ติ อกฺโกสนฺติฯ อถ วา ปน ‘‘กิํ ตุยฺหํ อกาตพฺพํ อตฺถิ, โย ตฺวํ เอวํ พลวา วีริยสมฺปนฺโนปิ หิโรตฺตปฺปํ ปหาย กปโณ วิย ปิณฺโฑโล วิจรสิ ปตฺตปาณี’’ติ? เอวมฺปิ อกฺโกสนฺติเยวฯ ตญฺจ โข เอตนฺติ เอวํ ตํ อภิสาปํ สมานมฺปิ ปิณฺโฑลฺยํฯ กุลปุตฺตา อุเปนฺติ อตฺถวสิกาติ มม สาสเน ชาติกุลปุตฺตา จ อาจารกุลปุตฺตา จ อตฺถวสิกา การณวสิกา หุตฺวา การณวสํ ปฏิจฺจ อุเปนฺติฯ

ราชาภินีตาติอาทีสุ เย รญฺโญ สนฺตกํ ขาทิตฺวา รญฺญา พนฺธนาคาเร พนฺธาปิตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต ราชาภินีตา นามฯ เต หิ รญฺญา พนฺธนํ อภินีตตฺตา ราชาภินีตา นามฯ เย ปน โจเรหิ อฏวิยํ คเหตฺวา เอกจฺเจสุ มาริยมาเนสุ เอกจฺเจ ‘‘มยํ สามิ ตุมฺเหหิ วิสฺสฏฺฐา เคหํ อนชฺฌาวสิตฺวา ปพฺพชิสฺสาม, ตตฺถ ยํ ยํ พุทฺธปูชาทิปุญฺญํ กริสฺสาม, ตโต ตุมฺหากํ ปตฺติํ ทสฺสามา’’ติ เตหิ วิสฺสฏฺฐา ปพฺพชนฺติ, เต โจราภินีตา นามฯ เตปิ หิ โจเรหิ มาเรตพฺพตํ อภินีตาติ โจราภินีตา นามฯ เย ปน อิณํ คเหตฺวา ปฏิทาตุํ อสกฺโกนฺตา ปลายิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เต อิณฏฺฏา นาม, อิณปีฬิตาติ อตฺโถ ฯ อิณฏฺฐาติปิ ปาโฐ, อิเณ ฐิตาติ อตฺโถฯ เย ราชโจรฉาตกโรคภยานํ อญฺญตเรน อภิภูตา อุปทฺทุตา ปพฺพชนฺติ, เต ภยฏฺฏา นาม, ภยปีฬิตาติ อตฺโถฯ

ภยฏฺฐาติปิ ปาโฐ, ภเย ฐิตาติ อตฺโถฯ อาชีวิกาปกตาติ อาชีวิกาย อุปทฺทุตา อภิภูตา, ปุตฺตทารํ โปเสตุํ อสกฺโกนฺตาติ อตฺโถฯ โอติณฺณามฺหาติ อนฺโต อนุปวิฏฺฐาฯ

โส จ โหติ อภิชฺฌาลูติ อิทํ โส กุลปุตฺโต ‘‘ทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสามี’’ติอาทิวเสน จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปพฺพชิโต, อปรภาเค, ตํ ปพฺพชฺชํ ตถารูปํ กาตุํ น สกฺโกติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อภิชฺฌาลูติ ปรภณฺฑานํ อภิชฺฌายิตาฯ ติพฺพสาราโคติ พหลราโคฯ พฺยาปนฺนจิตฺโตติ ปูติภาเวน วิปนฺนจิตฺโตฯ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺโปติ ติขิณสิงฺโค วิย โคโณ ทุฏฺฐจิตฺโตฯ มุฏฺฐสฺสตีติ ภตฺตนิกฺขิตฺตกาโก วิย นฏฺฐสฺสติ, อิธ กตํ เอตฺถ นสฺสติฯ อสมฺปชาโนติ นิปฺปญฺโญฯ ขนฺธาทิปริจฺเฉทรหิโตฯ อสมาหิโตติ จณฺฑโสเต พทฺธนาวา วิย อุปจารปฺปนาภาเวน อสณฺฐิโตฯ วิพฺภนฺตจิตฺโตติ พนฺธารุฬฺหมโค วิย สนฺตมโนฯ ปากตินฺทฺริโยติ ยถา คิหี ปุตฺตธีตโร โอโลเกนฺโต อสํวุตินฺทฺริโย โหติ, เอวํ อสํวุตินฺทฺริโยฯ

ฉวาลาตนฺติ ฉวานํ ทฑฺฒฏฺฐาเน อลาตํฯ อุภโตปทิตฺตํ มชฺเฌ คูถคตนฺติ ปมาเณน อฏฺฐงฺคุลมตฺตํ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาทิตฺตํ มชฺเฌ คูถมกฺขิตํฯ เนว คาเมติ สเจ หิ ตํ ยุคนงฺคลโคปานสิปกฺขปาสกาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา อสฺส, คาเม กฏฺฐตฺถํ ผเรยฺยฯ สเจ เขตฺตกุฏิยํ กฏฺฐตฺถรมญฺจกาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา, อรญฺเญ กฏฺฐตฺถํ ผเรยฺยฯ ยสฺมา ปน อุภยถาปิ น สกฺกา, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํฯ คิหิโภคา จ ปริหีโนติ โย อคาเร วสนฺเตหิ คิหีหิ ทายชฺเช ภาชิยมาเน โภโค ลทฺธพฺโพ อสฺส, ตโต จ ปริหีโนฯ สามญฺญตฺถญฺจาติ อาจริยุปชฺฌายานํ โอวาเท ฐตฺวา ปริยตฺติปฏิเวธวเสน ปตฺตพฺพํ สามญฺญตฺถญฺจฯ อิมญฺจ ปน อุปมํ สตฺถา น ทุสฺสีลสฺส วเสน อาหริ, ปริสุทฺธสีลสฺส ปน อลสสฺส อภิชฺฌาทีหิ โทเสหิ อุปหตสฺส ปุคฺคลสฺส อิมํ อุปมํ อาหริฯ

ตโยเม, ภิกฺขเวติ กสฺมา อารทฺธํ? อิมสฺส ปุคฺคลสฺส ฉวาลาตสทิสภาโว เนว มาตาปิตูหิ กโต, น อาจริยุปชฺฌาเยหิ, อิเมหิ ปน ปาปวิตกฺเกหิ กโตติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ

อนิมิตฺตํ วา สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมาธิํฯ โส หิ นิจฺจนิมิตฺตาทีนํ สมุคฺฆาตเนน อนิมิตฺโตติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา มิสฺสกา, อนิมิตฺตสมาธิ ปุพฺพภาโคฯ อนิมิตฺตสมาธิ วา มิสฺสโก, สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาคาติ เวทิตพฺพาฯ

ทฺเวมา, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิโยติ อิทํ ปน น เกวลํ อนิมิตฺตสมาธิภาวนา อิเมสํเยว ติณฺณํ มหาวิตกฺกานํ ปหานาย สํวตฺตติ, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีนมฺปิ ปน สมุคฺฆาตํ กโรตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ น วชฺชวา อสฺสนฺติ นิทฺโทโส ภเวยฺยํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิติ ภควา อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต เทสนํ ตีหิ ภเวหิ วินิวตฺเตตฺวา อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหิฯ เทสนาวสาเน ปญฺจสตา ภิกฺขู สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ปาลิเลยฺยสุตฺตวณฺณนา

[81] นวเม จาริกํ ปกฺกามีติ โกสมฺพิกานํ ภิกฺขูนํ กลหกาเล สตฺถา เอกทิวสํ ทีฆีติสฺส โกสลรญฺโญ วตฺถุํ อาหริตฺวา ‘‘น หิ เวเรน เวรานิ, สมฺมนฺตีธ กุทาจน’’นฺติอาทีหิ (ธ. ป. 5) คาถาหิ โอวทติฯ ตํทิวสํ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ทุติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิฯ ตํทิวสมฺปิ เตสํ กลหํ กโรนฺตานํเยว รตฺติ วิภาตาฯ ตติยทิวเสปิ ภควา ตเมว วตฺถุํ กเถสิฯ อถ นํ อญฺญตโร ภิกฺขุ เอวมาห – ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ภนฺเต, ภควา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรตุ, มยเมเตน ภณฺฑเนน กลเหน วิคฺคเหน วิวาเทน ปญฺญายิสฺสามา’’ติฯ สตฺถา ‘‘ปริยาทิณฺณรูปจิตฺตา โข อิเม โมฆปุริสา, น อิเม สกฺกา สญฺญาเปตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา – ‘‘กิํ มยฺหํ อิเมหิ, เอกจารวาสํ วสิสฺสามี’’ติ? โส ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กญฺจิปิ อนามนฺเตตฺวา เอโกว อทุติโย จาริกํ ปกฺกามิฯ

ยสฺมิํ, อาวุโส, สมเยติ อิทํ เถโร ยสฺมาสฺส อชฺช ภควา เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปกฺกมิสฺสติ, อชฺช ทฺวีหิ, อชฺช สเตน, อชฺช สหสฺเสน, อชฺช เอกโกวาติ สพฺโพ ภควโต จาโร วิทิโต ปากโฏ ปจฺจกฺโข, ตสฺมา อาหฯ