1. นตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา

[33] นตุมฺหากวคฺคสฺส ปฐเม ปชหถาติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหถฯ ติณาทีสุ ติณํ นาม อนฺโตเผคฺคุ พหิสารํ ตาลนาฬิเกราทิฯ กฏฺฐํ นาม อนฺโตสารํ พหิเผคฺคุ ขทิรสาลสากปนสาทิฯ สาขา นาม รุกฺขสฺส พาหา วิย นิกฺขนฺตาฯ ปลาสํ นาม ตาลนาฬิเกรปณฺณาทิฯ ปฐมํฯ

2. ทุติยนตุมฺหากสุตฺตวณฺณนา

[34] ทุติยํ วินา อุปมาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ทุติยํฯ

3. อญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[35] ตติเย รูปญฺเจ, ภนฺเต, อนุเสตีติ ยทิ รูปํ อนุเสติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ กามราคาทีสุ เยน อนุสเยน ตํ รูปํ อนุเสติ, เตเนว อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ ปณฺณตฺติํ คจฺฉติฯ น เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อภูเตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ น คจฺฉตีติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยอญฺญตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[36] จตุตฺเถ ตํ อนุมียตีติ ตํ อนุสยิตํ รูปํ มรนฺเตน อนุสเยน อนุมรติฯ น หิ อารมฺมเณ ภิชฺชมาเน ตทารมฺมณา ธมฺมา ติฏฺฐนฺติฯ ยํ อนุมียตีติ ยํ รูปํ เยน อนุสเยน อนุมรติฯ เตน สงฺขํ คจฺฉตีติ เตน อนุสเยน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ อถ วา ยนฺติ กรณวจนเมตํ, เยน อนุสเยน อนุมียติ, เตน ‘‘รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห’’ติ สงฺขํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ จตุตฺถํฯ

5-6. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[37-38] ปญฺจเม ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตีติ ธรมานสฺส ชีวมานสฺส ชรา ปญฺญายติฯ ฐิตีติ หิ ชีวิตินฺทฺริยสงฺขาตาย อนุปาลนาย นามํฯ อญฺญถตฺตนฺติ ชรายฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘อุปฺปาโท ชาติ อกฺขาโต, ภงฺโค วุตฺโต วโยติ จ;

อญฺญถตฺตํ ชรา วุตฺตา, ฐิตี จ อนุปาลนา’’ติฯ

เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส อุปฺปาทชราภงฺคสงฺขาตานิ ตีณิ ลกฺขณานิ โหนฺติ ยานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานี’’ติ (อ. นิ. 3.47)ฯ

ตตฺถ สงฺขตํ นาม ปจฺจยนิพฺพตฺโต โย โกจิ สงฺขาโรฯ สงฺขาโร จ น ลกฺขณํ, ลกฺขณํ น สงฺขาโร, น จ สงฺขาเรน วินา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร, ลกฺขเณน ปน สงฺขาโร ปากโฏ โหติฯ ยถา หิ น จ คาวีเยว ลกฺขณํ, ลกฺขณเมว น คาวี, นาปิ คาวิํ มุญฺจิตฺวา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ มุญฺจิตฺวา คาวิํ, ลกฺขเณน ปน คาวี ปากฏา โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สงฺขารานํ อุปฺปาทกฺขเณ สงฺขาโรปิ อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ‘‘อุปฺปาโทปี’’ติ วุตฺเต สงฺขาโรปิ ชราลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ภงฺคกฺขเณ สงฺขาโรปิ ตํลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘อรูปธมฺมานํ ชราขโณ นาม น สกฺกา ปญฺญาเปตุํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ จ ‘เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตาย อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’ติ วทนฺโต อรูปธมฺมานมฺปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปญฺญาเปติ, ตานิ อตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตี’’ติ วตฺวา –

‘‘อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ฐิติ นาม ปวุจฺจติ;

ตสฺเสว เภโท มรณํ, สพฺพทา สพฺพปาณิน’’นฺติฯ –

อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติฯ อถ วา สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตีติ เวทิตพฺพนฺติ จ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา อาจริยมติยา สุตฺตํ อปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กตฺตพฺพํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิฯ

7-10. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-42] สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺสาติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺนสฺสฯ อยมนุธมฺโมติ อยํ อนุโลมธมฺโม โหติฯ นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺฐนพหุโล หุตฺวาฯ ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติฯ ปริมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนาย ปหานปริญฺญาย ปริมุจฺจติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต มคฺโคว กถิโต โหติ, ตถา อิโต ปเรสุ ตีสุฯ อิธ ปน อนุปสฺสนา อนิยมิตา, เตสุ นิยมิตาฯ ตสฺมา อิธาปิ สา ตตฺถ นิยมิตวเสเนว นิยเมตพฺพาฯ น หิ สกฺกา ตีสุ อญฺญตรํ อนุปสฺสนํ วินา นิพฺพินฺทิตุํ ปริชานิตุํ วาติฯ สตฺตมาทีนิฯ

นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อตฺตทีปวคฺโค

1. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา

[43] อตฺตทีปวคฺคสฺส ปฐเม อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คติํ ปรายณํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนญฺญสรณาติ อิทํ อญฺญสฺส สรณปฏิกฺเขปวจนํฯ น หิ อญฺโญ อญฺญสฺส สรณํ โหติ อญฺญสฺส วายาเมน อญฺญสฺส อสิชฺฌนโต, วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,

โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติฯ (ธ. ป. 160);

เตนาห ‘‘อนญฺญสรณา’’ติฯ โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม? โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ เตเนวาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณา’’ติฯ โยนีติ การณํ – ‘‘โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.227) วิยฯ กิํปโหติกาติ กิํปภุติกา, กุโต ปภวนฺตีติ อตฺโถ? รูปสฺส ตฺเววาติ อิทํ เตสํเยว โสกาทีนํ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ น ปริตสฺสตีติ น คณฺหาติ น คหติฯ ตทงฺคนิพฺพุโตติ เตน วิปสฺสนงฺเคน กิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา ตทงฺคนิพฺพุโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาว กถิตาฯ ปฐมํฯ