ยถา หิ สเทสโต อญฺโญ วิเทโส, เอวํ นิวุตฺถรชฺชโต อญฺญํ รชฺชํ วิรชฺชํ นาม, ตํ เวรชฺชนฺติ วุตฺตํฯ ขตฺติยปณฺฑิตาติ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย ปณฺฑิตราชาโนฯ พฺราหฺมณปณฺฑิตาติ จงฺกีตารุกฺขาทโย ปณฺฑิตพฺราหฺมณาฯ คหปติปณฺฑิตาติ จิตฺตสุทตฺตาทโย ปณฺฑิตคหปตโยฯ สมณปณฺฑิตาติ สภิยปิโลติกาทโย ปณฺฑิตปริพฺพาชกา ฯ วีมํสกาติ อตฺถคเวสิโนฯ กิํวาทีติ กิํ อตฺตโน ทสฺสนํ วทติ, กิํ ลทฺธิโกติ อตฺโถฯ กิมกฺขายีติ กิํ สาวกานํ โอวาทานุสาสนิํ อาจิกฺขติ? ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ ภควตา วุตฺตพฺยากรณสฺส อนุพฺยากรณํฯ สหธมฺมิโกติ สการโณฯ วาทานุวาโทติ ภควตา วุตฺตวาทสฺส อนุวาโทฯ ‘‘วาทานุปาโต’’ติปิ ปาโฐ, สตฺถุ วาทสฺส อนุปาโต อนุปตนํ, อนุคมนนฺติ อตฺโถฯ อิมินาปิ วาทํ อนุคโต วาโทเยว ทีปิโต โหติฯ

อวิคตราคสฺสาติอาทีสุ ตณฺหาวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตณฺหา หิ รชฺชนโต ราโค, ฉนฺทิยนโต ฉนฺโท, ปิยายนฏฺเฐน เปมํ, ปิวิตุกามฏฺเฐน ปิปาสา, อนุทหนฏฺเฐน ปริฬาโหติ วุจฺจติฯ อกุสเล จาวุโส, ธมฺเมติอาทิ กสฺมา อารทฺธํ? ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อวีตราคสฺส อาทีนวํ , วีตราคสฺส จ อานิสํสํ ทสฺเสตุํฯ ตตฺร อวิฆาโตติ นิทฺทุกฺโขฯ อนุปายาโสติ นิรุปตาโปฯ อปริฬาโหติ นิทฺทาโหฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุติยํฯ

3. หาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[3] ตติเย อวนฺตีสูติ อวนฺติทกฺขิณาปถสงฺขาเต อวนฺติรฏฺเฐฯ กุรรฆเรติ เอวํนามเก นคเรฯ ปปาเตติ เอกโต ปปาเตฯ ตสฺส กิร ปพฺพตสฺส เอกํ ปสฺสํ ฉินฺทิตฺวา ปาติตํ วิย อโหสิฯ ‘‘ปวตฺเต’’ติปิ ปาโฐ, นานาติตฺถิยานํ ลทฺธิปวตฺตฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ อิติ เถโร ตสฺมิํ รฏฺเฐ ตํ นครํ นิสฺสาย ตสฺมิํ ปพฺพเต วิหรติฯ หาลิทฺทิกานีติ เอวํนามโกฯ อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปญฺเหติ อฏฺฐกวคฺคิกมฺหิ มาคณฺฑิยปญฺโห นาม อตฺถิ, ตสฺมิํ ปญฺเหฯ รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโตฯ รูปธาตุราควินิพทฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํ ฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารีฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘วิญฺญาณธาตุ โข, คหปตี’’ติ น วุตฺตนฺติ? สมฺโมหวิฆาตตฺถํฯ ‘‘โอโก’’ติ หิ อตฺถโต ปจฺจโย วุจฺจติ, ปุเรชาตญฺจ กมฺมวิญฺญาณํ ปจฺฉาชาตสฺส กมฺมวิญฺญาณสฺสปิ วิปากวิญฺญาณสฺสปิ วิปากวิญฺญาณญฺจ วิปากวิญฺญาณสฺสปิ กมฺมวิญฺญาณสฺสปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘กตรํ นุ โข อิธ วิญฺญาณ’’นฺติ? สมฺโมโห ภเวยฺย, ตสฺส วิฆาตตฺถํ ตํ อคเหตฺวา อสมฺภินฺนาว เทสนา กตาฯ อปิจ อารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิญฺญาณฏฺฐิติโย วุตฺตาติ ตา ทสฺเสตุมฺปิ อิธ วิญฺญาณํ น คหิตํฯ

อุปยุปาทานาติ ตณฺหูปยทิฏฺฐูปยวเสน ทฺเว อุปยา, กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ จฯ เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส อธิฏฺฐานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จฯ ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอวํ วุตฺตํฯ วิญฺญาณธาตุยาติ อิธ วิญฺญาณํ กสฺมา คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํฯ กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหีนา ปหียนฺติ, ปญฺจสุปิ ปหียนฺติเยวาติ กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํฯ เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหตีติ เอวํ กมฺมวิญฺญาเณน โอกํ อสรนฺเตน อโนกสารี นาม โหติฯ

รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธาติ รูปเมว กิเลสานํ ปจฺจยฏฺเฐน นิมิตฺตํ, อารมฺมณกิริยสงฺขาตนิวาสนฏฺฐานฏฺเฐน นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํฯ วิสาโร จ วินิพนฺโธ จ วิสารวินิพนฺธาฯ อุภเยนปิ หิ กิเลสานํ ปตฺถฏภาโว จ วินิพนฺธนภาโว จ วุตฺโต, รูปนิมิตฺตนิเกเต วิสารวินิพนฺธาติ รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา, ตสฺมา รูปนิมิตฺตนิเกตมฺหิ อุปฺปนฺเนน กิเลสวิสาเรน เจว กิเลสพนฺธเนน จาติ อตฺโถฯ นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสนฏฺฐานํ สารีติ วุจฺจติฯ ปหีนาติ เต รูปนิมิตฺตนิเกตกิเลสวิสารวินิพนฺธา ปหีนาฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ปญฺจกฺขนฺธา ‘‘โอกา’’ติ วุตฺตา, ฉ อารมฺมณานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ? ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตายฯ

สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเฐน วิสยภาเว โอโกติ นิจฺจนิวาสนฏฺฐานเคหเมว วุจฺจติ, นิเกตนฺติ ‘‘อชฺช อสุกฏฺฐาเน กีฬิสฺสามา’’ติ กตสงฺเกตฏฺฐานํ นิวาสฏฺฐานํ อุยฺยานาทิฯ ตตฺถ ยถา ปุตฺตทารธนธญฺญปุณฺณเคเห ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เอวํ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺเธสุฯ ยถา ปน อุยฺยานฏฺฐานาทีสุ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ, เอวํ พาหิเรสุ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย เอวํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺโพฯ

สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺฐาเกสุ ธนธญฺญลาภาทิวเสน สุขิเตสุ ‘‘อิทานาหํ มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี’’ติ เคหสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ ปตฺตสมฺปตฺติํ อนุภวมาโน วิย จรติฯ ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติฯ กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ กรณีเยสุฯ เตสุ โยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ เอวํ กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติ อนฺโต กามานํ ภาเวน อตุจฺโฉฯ สุกฺกปกฺโข เตสํ อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ เวทิตพฺโพฯ

ปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต กุรุมาโนฯ เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ ‘‘เอวํรูโป นาม ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถติฯ สุขาทีสุ เวทนาสุ เอวํเวทโน นาม; นีลสญฺญาทีสุ สญฺญาสุ เอวํ สญฺโญ นาม; ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขาโร นาม; จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ วิญฺญาเณสุ ‘‘เอวํ วิญฺญาโณ นาม ภเวยฺย’’นฺติ ปตฺเถติฯ

อปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต อกุรุมาโนฯ สหิตํ เม, อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺฐํ, มยฺหํ สหิตํ สิลิฏฺฐํ มธุรปานสทิสํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปฺปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตริ ปริเยสนฺโต อิมสฺส วาทสฺส โมกฺขาย จร อาหิณฺฑาหิฯ นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว ปโหสิ, อิเธว นิพฺเพเฐหีติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยหาลิทฺทิกานิสุตฺตวณฺณนา

[4] จตุตฺเถ สกฺกปญฺเหติ จูฬสกฺกปญฺเห, มหาสกฺกปญฺเหเปตํ วุตฺตเมวฯ ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตาติ ตณฺหาสงฺขเย นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย ผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตาฯ อจฺจนฺตนิฏฺฐาติ อนฺตํ อติกฺกนฺตนิฏฺฐา สตตนิฏฺฐาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ จตุตฺถํฯ

5. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[5] ปญฺจเม สมาธินฺติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺเต ทิสฺวา, ‘‘จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ อภินนฺทตีติ ปตฺเถติฯ อภิวทตีติ ตาย อภินนฺทนาย ‘‘อโห ปิยํ อิฏฺฐํ กนฺตํ มนาป’’นฺติ วทติฯ วาจํ อภินนฺทนฺโตปิ จ ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย เอวํ โลภํ อุปฺปาเทนฺโต อภิวทติเยว นามฯ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คณฺหาติฯ ยา รูเป นนฺทีติ ยา สา รูเป พลวปตฺถนาสงฺขาตา นนฺทีฯ ตทุปาทานนฺติ ตํ คหณฏฺเฐน อุปาทานํฯ นาภินนฺทตีติ น ปตฺเถติฯ นาภิวทตีติ ปตฺถนาวเสน น ‘‘อิฏฺฐํ กนฺต’’นฺติ วทติฯ วิปสฺสนาจิตฺเตน เจตสา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติ วจีเภทํ กโรนฺโตปิ นาภิวทติเยวฯ ปญฺจมํฯ

6. ปฏิสลฺลาณสุตฺตวณฺณนา

[6] ฉฏฺเฐ ปฏิสลฺลาเณติ อิทํ ภควา เต ภิกฺขู กายวิเวเกน ปริหายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กายวิเวกํ ลภนฺตานํ อิเมสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ ฉฏฺฐํฯ