เมนู

10. ทุติยอริยสาวกสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม ทฺเวปิ นยา เอกโต วุตฺตาฯ อิทเมว ปุริเมน นานตฺตํ, เสสํ ตาทิสเมวาติฯ ทสมํฯ

คหปติวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. ทุกฺขวคฺโค

1. ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา

[51] ทุกฺขวคฺคสฺส ปฐเม ปริวีมํสมาโนติ อุปปริกฺขมาโนฯ ชรามรณนฺติ กสฺมา ชรามรณํ เอกเมว ‘‘อเนกวิธํ นานปฺปการก’’นฺติ วตฺวา คหิตนฺติ เจ? ตสฺมิํ คหิเต สพฺพทุกฺขสฺส คหิตตฺตาฯ ยถา หิ จูฬาย คหิเต ปุริเส โส ปุริโส คหิโตว โหติ, เอวํ ชรามรเณ คหิเต สพฺพทุกฺขํ คหิตเมว โหติฯ ตสฺมา ‘‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ นฺหตฺวา ฐิตํ ปุริสํ วิย สพฺพทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา ตํ จูฬาย คณฺหนฺโต วิย ชรามรณํ คณฺหิฯ

ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินีติ ชรามรณนิโรธสฺส สารุปฺปภาเวน นิกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธตาย สทิสาว หุตฺวา คามินีติ อตฺโถฯ ตถา ปฏิปนฺโน จ โหตีติ ยถา ตํ ปฏิปนฺโนติ วุจฺจติ, เอวํ ปฏิปนฺโน โหติฯ อนุธมฺมจารีติ นิพฺพานธมฺมํ อนุคตํ ปฏิปตฺติธมฺมํ จรติ, ปูเรตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโนติ สีลํ อาทิํ กตฺวา ชรามรณทุกฺขสฺส นิโรธตฺถาย ปฏิปนฺโนฯ สงฺขารนิโรธายาติ สงฺขารทุกฺขสฺส นิโรธตฺถายฯ เอตฺตาวตา ยาว อรหตฺตา เทสนา กถิตาฯ

อิทานิ อรหตฺตผลปจฺจเวกฺขณํ สตตวิหารญฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนา นิวตฺเตตพฺพา สิยา, ตถา อกตฺวา อวิชฺชาคโตติ อิทํ กสฺมา คณฺหาตีติ? ขีณาสวสฺส สมติกฺกนฺตวฏฺฏทุกฺขทสฺสนตฺถํ ฯ อปิจ ปุน วฏฺฏํ อารภิตฺวา วิวฏฺเฏ กถิยมาเน พุชฺฌนกสตฺโต เจตฺถ อตฺถิ, ตสฺส อชฺฌาสยวเสนาปิ อิทํ คณฺหาตีติ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ อวิชฺชาคโตติ อวิชฺชาย คโต อุปคโต สมนฺนาคโตฯ ปุริสปุคฺคโลติ ปุริโสเยว ปุคฺคโลฯ อุภเยนาปิ สมฺมุติกถํ กเถติฯ พุทฺธานญฺหิ สมฺมุติกถา ปรมตฺถกถาติ ทฺเว กถา โหนฺติฯ ตตฺถ ‘‘สตฺโต นโร ปุริโส ปุคฺคโล ติสฺโส นาโค’’ติ เอวํ ปวตฺตา สมฺมุติกถา นามฯ ‘‘ขนฺธา ธาตุโย อายตนานี’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปรมตฺถกถา นามฯ ปรมตฺถํ กเถนฺตาปิ สมฺมุติํ อมุญฺจิตฺวา กเถนฺติฯ เต สมฺมุติํ กเถนฺตาปิ ปรมตฺถํ กเถนฺตาปิ สจฺจเมว กเถนฺติฯ เตเนว วุตฺตํ –

‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;

สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นูปลพฺภติ;

สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;

ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ภูตลกฺขณ’’นฺติฯ

ปุญฺญํ เจ สงฺขารนฺติ เตรสเจตนาเภทํ ปุญฺญาภิสงฺขารํฯ อภิสงฺขโรตีติ กโรติฯ ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํ กมฺมปุญฺเญน อุปคตํ สมฺปยุตฺตํ โหติ, วิปากวิญฺญาณํ วิปากปุญฺเญนฯ อปุญฺญํ เจ สงฺขารนฺติ ทฺวาทสเจตนาเภทํ อปุญฺญาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติฯ อาเนญฺชํ เจ สงฺขารนฺติ จตุเจตนาเภทํ อาเนญฺชาภิสงฺขารํฯ อาเนญฺชูปคํ โหติ วิญฺญาณนฺติ กมฺมาเนญฺเชน กมฺมวิญฺญาณํ, วิปากาเนญฺเชน วิปากวิญฺญาณํ อุปคตํ โหติฯ เอตฺถ จ ติวิธสฺส กมฺมาภิสงฺขารสฺส คหิตตฺตา ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโร คหิโตว โหติฯ เอตฺตาวตา วฏฺฏํ ทสฺสิตํฯ

อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ยโต โข, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิชฺชาติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํฯ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญาณํฯ เอตฺถ จ ปฐมเมว อวิชฺชาย ปหีนาย วิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ ยถา ปน จตุรงฺเคปิ ตเม รตฺติํ ปทีปุชฺชเลน อนฺธกาโร ปหียติ, เอวํ วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชาย ปหานํ เวทิตพฺพํฯ น กิญฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลเก กิญฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ น ปรามสติฯ อนุปาทิยํ น ปริตสฺสตีติ อนุปาทิยนฺโต อคณฺหนฺโต เนว ตณฺหาปริตสฺสนาย, น ภยปริตสฺสนาย ปริตสฺสติ, น ตณฺหายติ น ภายตีติ อตฺโถฯ ปจฺจตฺตญฺเญวาติ สยเมว อตฺตนาว ปรินิพฺพายติ, น อญฺญสฺส อานุภาเวนฯ

โส สุขํ เจ เวทนนฺติ อิทํ กสฺมา อารภิ? ขีณาสวสฺส ปจฺจเวกฺขณญาณํ ทสฺเสตฺวา สตตวิหารํ ทสฺเสตุํ อารภิฯ อนชฺโฌสิตาติ ตณฺหาย คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา อคหิตาฯ อถ ทุกฺขเวทนา กสฺมา วุตฺตา, กิํ ตมฺปิ อภินนฺทนฺโต อตฺถีติ? อาม อตฺถิฯ สุขํ อภินนฺทนฺโตเยว หิ ทุกฺขํ อภินนฺทติ นาม ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺถนโต สุขสฺส จ วิปริณามทุกฺขโตติฯ กายปริยนฺติกนฺติ กายปริจฺฉินฺนํ, ยาว ปญฺจทฺวารกาโย ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺตํ ปญฺจทฺวาริกเวทนนฺติ อตฺโถฯ ชีวิตปริยนฺติกนฺติ ชีวิตปริจฺฉินฺนํ ฯ ยาว ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺตํ มโนทฺวาริกเวทนนฺติ อตฺโถฯ

ตตฺถ ปญฺจทฺวาริกเวทนา ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปฐมํ นิรุชฺฌติ, มโนทฺวาริกเวทนา ปฐมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา นิรุชฺฌติฯ สา หิ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปสฺมิํเยว ปติฏฺฐาติฯ ปญฺจทฺวาริกา ปวตฺเต ปญฺจทฺวารวเสน ปวตฺตมานา ปฐมวเย วีสติวสฺสกาเล รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อธิมตฺตา พลวตี โหติ, ปณฺณาสวสฺสกาเล ฐิตา โหติ, สฏฺฐิวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย ปริหายมานา อสีตินวุติวสฺสกาเล มนฺทา โหติฯ ตทา หิ สตฺตา ‘‘จิรรตฺตํ เอกโต นิสีทิมฺหา นิปชฺชิมฺหา’’ติ วทนฺเตปิ ‘‘น สญฺชานามา’’ติ วทนฺติฯ อธิมตฺตานิปิ รูปาทิอารมฺมณานิ ‘‘น ปสฺสาม น สุณาม’’, ‘‘สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ วา สาทุํ อสาทุํ วา ถทฺธํ มุทุกนฺติ วา น ชานามา’’ติ วทนฺติฯ อิติ เนสํ ปญฺจทฺวาริกเวทนา ภคฺคา โหติ, มโนทฺวาริกาว ปวตฺตติฯ สาปิ อนุปุพฺเพน ปริหายมานา มรณสมเย หทยโกฏิํเยว นิสฺสาย ปวตฺตติฯ ยาว ปเนสา ปวตฺตติ, ตาว สตฺโต ชีวตีติ วุจฺจติฯ ยทา นปฺปวตฺตติ, ตทา มโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติฯ

สฺวายมตฺโถ วาปิยา ทีเปตพฺโพ –

ยถา หิ ปุริโส ปญฺจอุทกมคฺคสมฺปนฺนํ วาปิํ กเรยฺย, ปฐมํ เทเว วุฏฺเฐ ปญฺจหิ อุทกมคฺเคหิ อุทกํ ปวิสิตฺวา อนฺโตวาปิยํ อาวาเฏ ปูเรยฺย, ปุนปฺปุนํ เทเว วสฺสนฺเต อุทกมคฺเค ปูเรตฺวา คาวุตฑฺฒโยชนมตฺตํ โอตฺถริตฺวา อุทกํ ติฏฺเฐยฺย ตโต ตโต วิสฺสนฺทมานํ, อถ นิทฺธมนตุมฺเพ วิวริตฺวา เขตฺเตสุ กมฺเม กริยมาเน อุทกํ นิกฺขมนฺตํ, สสฺสปากกาเล (อุทกํ นิกฺขมนฺตํ,) อุทกํ ปริหีนํ ‘‘มจฺเฉ คณฺหามา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺเชยฺย, ตโต กติปาเหน อาวาเฏสุเยว อุทกํ สณฺฐเหยฺยฯ ยาว ปน ตํ อาวาเฏสุ โหติ, ตาว ‘‘มหาวาปิยํ อุทกํ อตฺถี’’ติ สงฺขํ คจฺฉติฯ ยทา ปน ตตฺถ ฉิชฺชติ, ตทา ‘‘วาปิยํ อุทกํ นตฺถี’’ติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ปฐมํ เทเว วสฺสนฺเต ปญฺจหิ มคฺเคหิ อุทเก ปวิสนฺเต อาวาฏานํ ปูรณกาโล วิย หิ ปฐมเมว ปฏิสนฺธิกฺขเณ มโนทฺวาริกเวทนาย วตฺถุรูเป ปติฏฺฐิตกาโล, ปุนปฺปุนํ เทเว วสฺสนฺเต ปญฺจนฺนํ มคฺคานํ ปูริตกาโล วิย ปวตฺเต ปญฺจทฺวาริกเวทนาย ปวตฺติกาโล, คาวุตฑฺฒโยชนมตฺตํ อชฺโฌตฺถรณํ วิย ปฐมวเย วีสติวสฺสกาเล รชฺชนาทิวเสน ตสฺสา อธิมตฺตพลวภาโว, ยาว วาปิโต อุทกํ น นิคฺคจฺฉติ, ตาว ปูราย วาปิยา ฐิตกาโล วิย ปญฺญาสวสฺสกาเล ตสฺสา ฐิตกาโล, นิทฺธมนตุมฺเพสุ วิวเฏสุ กมฺมนฺเต กริยมาเน อุทกสฺส นิกฺขมนกาโล วิย สฏฺฐิวสฺสกาลโต ปฏฺฐาย ตสฺสา ปริหานิ, อุทเก ภฏฺเฐ อุทกมคฺเคสุ ปริตฺโตทกสฺส ฐิตกาโล วิย อสีตินวุติวสฺสกาเล ปญฺจทฺวาริกเวทนาย มนฺทกาโล, อาวาเฏสุเยว อุทกสฺส ปติฏฺฐานกาโล วิย หทยวตฺถุโกฏิํ นิสฺสาย มโนทฺวาริกเวทนาย ปวตฺติกาโล, อาวาเฏสุ ปริตฺเตปิ อุทเก สติ ‘‘วาปิยํ อุทกํ อตฺถี’’ติ วตฺตพฺพกาโล วิย ยาว สา ปวตฺตติ, ตาว ‘‘สตฺโต ชีวตี’’ติ วุจฺจติฯ ยถา ปน อาวาเฏสุ อุทเก ฉินฺเน ‘‘นตฺถิ วาปิยํ อุทก’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํ มโนทฺวาริกเวทนาย อปฺปวตฺตมานาย ‘‘สตฺโต มโต’’ติ วุจฺจติฯ อิมํ เวทนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทิยมาโน’’ติฯ

กายสฺส เภทาติ กายสฺส เภเทนฯ ชีวิตปริยาทานา อุทฺธนฺติ ชีวิตกฺขยโต อุทฺธํฯ อิเธวาติ ปฏิสนฺธิวเสน ปรโต อคนฺตฺวา อิเธวฯ สีตีภวิสฺสนฺตีติ ปวตฺติวิปฺผนฺททรถรหิตานิ สีตานิ อปฺปวตฺตนธมฺมานิ ภวิสฺสนฺติฯ สรีรานีติ ธาตุสรีรานิฯ อวสิสฺสนฺตีติ อวสิฏฺฐานิ ภวิสฺสนฺติฯ

กุมฺภการปากาติ กุมฺภการสฺส ภาชนปจนฏฺฐานโตฯ ปฏิสิสฺเสยฺยาติ ฐเปยฺยฯ กปลฺลานีติ สห มุขวฏฺฏิยา เอกาพทฺธานิ กุมฺภกปลฺลานิฯ

อวสิสฺเสยฺยุนฺติ ติฏฺเฐยฺยุํฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – อาทิตฺตกุมฺภการปาโก วิย หิ ตโย ภวา ทฏฺฐพฺพา, กุมฺภกาโร วิย โยคาวจโร, ปากโต กุมฺภการภาชนานํ นีหรณทณฺฑโก วิย อรหตฺตมคฺคญาณํ, สโม ภูมิภาโค วิย อสงฺขตํ นิพฺพานตลํ, ทณฺฑเกน อุณฺหกุมฺภํ อากฑฺฒิตฺวา สเม ภูมิภาเค กุมฺภสฺส ฐปิตกาโล วิย อารทฺธวิปสฺสกสฺส รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกํ วิปสฺสนฺตสฺส กมฺมฏฺฐาเน จ ปคุเณ วิภูเต อุปฏฺฐหมาเน ตถารูปํ อุตุสปฺปายาทิํ ลภิตฺวา เอกาสเน นิสินฺนสฺส วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปตฺวา จตูหิ อปาเยหิ อตฺตภาวํ อุทฺธริตฺวา ผลสมาปตฺติวเสน อสงฺขเต นิพฺพานตเล ฐิตกาโล ทฏฺฐพฺโพฯ ขีณาสโว ปน อุณฺหกุมฺโภ วิย อรหตฺตปฺปตฺตทิวเสเยว น ปรินิพฺพาติ, สาสนปฺปเวณิํ ปน ฆฏยมาโน ปณฺณาสสฏฺฐิวสฺสานิ ฐตฺวา จริมกจิตฺตปฺปตฺติยา อุปาทิณฺณกกฺขนฺธเภทา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาติฯ อถสฺส กุมฺภสฺส วิย กปลฺลานิ อนุปาทิณฺณกสรีราเนว อวสิสฺสนฺตีติฯ สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาตีติ อิทํ ปน ขีณาสวสฺส อนุโยคาโรปนตฺถํ วุตฺตํฯ

วิญฺญาณํ ปญฺญาเยถาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปญฺญาเยถฯ สาธุ สาธูติ เถรานํ พฺยากรณํ สมฺปหํสติฯ เอวเมตนฺติ ยเทตํ ติวิเธ อภิสงฺขาเร อสติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อปฺปญฺญาณนฺติอาทิ, เอวเมว เอตํฯ อธิมุจฺจถาติ สนฺนิฏฺฐานสงฺขาตํ อธิโมกฺขํ ปฏิลภถฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อยเมว วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท, ยทิทํ นิพฺพานนฺติฯ ปฐมํฯ

2. อุปาทานสุตฺตวณฺณนา

[52] ทุติเย อุปาทานิเยสูติ จตุนฺนํ อุปาทานานํ ปจฺจเยสุ เตภูมกธมฺเมสุฯ อสฺสาทานุปสฺสิโนติ อสฺสาทํ อนุปสฺสนฺตสฺสฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ อคฺคิกฺขนฺเธฯ ตทาหาโรติ ตํปจฺจโยฯ ตทุปาทาโนติ ตสฺเสว เววจนํฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ อคฺคิกฺขนฺโธ วิย หิ ตโย ภวา, เตภูมกวฏฺฏนฺติปิ เอตเทว, อคฺคิชคฺคกปุริโส วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาลปุถุชฺชโน, สุกฺขติณโคมยาทิปกฺขิปนํ วิย อสฺสาทานุปสฺสิโน ปุถุชฺชนสฺส ตณฺหาทิวเสน ฉหิ ทฺวาเรหิ กุสลากุสลกมฺมกรณํฯ ติณโคมยาทีสุ ขีเณสุ ปุนปฺปุนํ เตสํ ปกฺขิปเนน อคฺคิกฺขนฺธสฺส วฑฺฒนํ วิย พาลปุถุชฺชนสฺส อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย ยถาวุตฺตกมฺมายูหเนน อปราปรํ วฏฺฏทุกฺขนิพฺพตฺตนํฯ

น กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺยาติ ตญฺหิ โกจิ อตฺถกาโม เอวํ วเทยฺย – ‘‘โภ กสฺมา อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย กลาเป พนฺธิตฺวา สุกฺขติณกฏฺฐานํ ปจฺฉิยญฺจ ปูเรตฺวา สุกฺขโคมยานิ ปกฺขิปนฺโต เอตํ อคฺคิํ ชาเลสิ? อปิ นุ เต อตฺถิ อิโตนิทานํ กาจิ วฑฺฒีติ? วํสาคตเมตํ โภ อมฺหากํ, อิโตนิทานํ ปน เม อวฑฺฒิเยว, กุโต วฑฺฒิ? อหญฺหิ อิมํ อคฺคิํ ชคฺคนฺโต เนว นฺหายิตุํ น ภุญฺชิตุํ น นิปชฺชิตุํ ลภามีติฯ เตน หิ โภ กิํ เต อิมินา นิรตฺถเกน อคฺคิชาลเนน? เอหิ ตฺวํ เอตานิ อาภตานิ ติณาทีนิ เอตฺถ นิกฺขิป, ตานิ สยเมว ฌายิสฺสนฺติ, ตฺวํ ปน อสุกสฺมิํ ฐาเน สีโตทกา โปกฺขรณี อตฺถิ, ตตฺถ นฺหตฺวา, มาลาคนฺธวิเลปเนหิ อตฺตานํ มณฺเฑตฺวา สุนิวตฺโถ สุปารุโตว ปาทุกาหิ นครํ ปวิสิตฺวา ปาสาทวรมารุยฺห วาตปานํ วิวริตฺวา มหาวีถิยํ วิโรจมาโน นิสีท เอกคฺโค สุขสมปฺปิโต หุตฺวา, ตตฺถ เต นิสินฺนสฺส ติณาทีนํ ขเยน สยเมว อยํ อคฺคิ อปฺปณฺณตฺติภาวํ คมิสฺสตี’’ติฯ โส ตถา กเรยฺยฯ ตเถว จ ตตฺถ นิสินฺนสฺส โส อคฺคิ อุปาทานกฺขเยน อปฺปณฺณตฺติภาวํ คจฺเฉยฺยฯ อิทํ สนฺธาเยตํ ‘‘น กาเลน กาล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ