อสฺโสสิ โนติ อสฺโสสิ นุฯ อถ วา อสฺโสสิ โนติ อมฺหากํ ภาสนฺตานํ อสฺโสสีติฯ อุคฺคณฺหาหีติอาทีสุ สุตฺวา ตุณฺหีภูโตว ปคุณํ กโรนฺโต อุคฺคณฺหาติ นามฯ ปทานุปทํ ฆเฏตฺวา วาจาย ปริจิตํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ นามฯ อุภยถาปิ ปคุณํ อาธารปฺปตฺตํ กโรนฺโต ธาเรติ นามฯ อตฺถสํหิโตติ การณนิสฺสิโตฯ อาทิพฺรหฺมจริยโกติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิ ปติฏฺฐานภูโตฯ อิติ ตีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ ปญฺจมํฯ

6. อญฺญตรพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ อญฺญตโรติ นามวเสน อปากโฏ อญฺญตโร พฺราหฺมโณฯ ฉฏฺฐํฯ

7. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม ชาณุสฺโสณีติ ฐานนฺตรวเสน เอวํลทฺธนาโม อสีติโกฏิวิภโว มหาปุโรหิโตฯ สตฺตมํฯ

8. โลกายติกสุตฺตวณฺณนา

[48] อฏฺฐเม โลกายติโกติ วิตณฺฑสตฺเถ โลกายเต กตปริจโยฯ เชฏฺฐเมตํ โลกายตนฺติ ปฐมํ โลกายตํฯ โลกายตนฺติ จ โลกสฺเสว อายตํ, พาลปุถุชฺชนโลกสฺส อายตํ, มหนฺตํ คมฺภีรนฺติ อุปธาริตพฺพํ ปริตฺตํ ภาวํ ทิฏฺฐิคตํฯ เอกตฺตนฺติ เอกสภาวํ, นิจฺจสภาวเมวาติ ปุจฺฉติฯ ปุถุตฺตนฺติ ปุริมสภาเวน นานาสภาวํ, เทวมนุสฺสาทิภาเวน ปฐมํ หุตฺวา ปจฺฉา น โหตีติ อุจฺเฉทํ สนฺธาย ปุจฺฉติฯ เอวเมตฺถ ‘‘สพฺพมตฺถิ, สพฺพเมกตฺต’’นฺติ อิมา ทฺเวปิ สสฺสตทิฏฺฐิโย, ‘‘สพฺพํ นตฺถิ, สพฺพํ ปุถุตฺต’’นฺติ อิมา ทฺเว อุจฺเฉททิฏฺฐิโยติ เวทิตพฺพาฯ อฏฺฐมํฯ

9. อริยสาวกสุตฺตวณฺณนา

[49] นวเม กิํ นุ โขติ สํสยุปฺปตฺติอาการทสฺสนํฯ สมุทยตีติ อุปฺปชฺชติฯ นวมํฯ

10. ทุติยอริยสาวกสุตฺตวณฺณนา

[50] ทสเม ทฺเวปิ นยา เอกโต วุตฺตาฯ อิทเมว ปุริเมน นานตฺตํ, เสสํ ตาทิสเมวาติฯ ทสมํฯ

คหปติวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. ทุกฺขวคฺโค

1. ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา

[51] ทุกฺขวคฺคสฺส ปฐเม ปริวีมํสมาโนติ อุปปริกฺขมาโนฯ ชรามรณนฺติ กสฺมา ชรามรณํ เอกเมว ‘‘อเนกวิธํ นานปฺปการก’’นฺติ วตฺวา คหิตนฺติ เจ? ตสฺมิํ คหิเต สพฺพทุกฺขสฺส คหิตตฺตาฯ ยถา หิ จูฬาย คหิเต ปุริเส โส ปุริโส คหิโตว โหติ, เอวํ ชรามรเณ คหิเต สพฺพทุกฺขํ คหิตเมว โหติฯ ตสฺมา ‘‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ นฺหตฺวา ฐิตํ ปุริสํ วิย สพฺพทุกฺขํ ทสฺเสตฺวา ตํ จูฬาย คณฺหนฺโต วิย ชรามรณํ คณฺหิฯ

ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินีติ ชรามรณนิโรธสฺส สารุปฺปภาเวน นิกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธตาย สทิสาว หุตฺวา คามินีติ อตฺโถฯ ตถา ปฏิปนฺโน จ โหตีติ ยถา ตํ ปฏิปนฺโนติ วุจฺจติ, เอวํ ปฏิปนฺโน โหติฯ อนุธมฺมจารีติ นิพฺพานธมฺมํ อนุคตํ ปฏิปตฺติธมฺมํ จรติ, ปูเรตีติ อตฺโถฯ ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโนติ สีลํ อาทิํ กตฺวา ชรามรณทุกฺขสฺส นิโรธตฺถาย ปฏิปนฺโนฯ สงฺขารนิโรธายาติ สงฺขารทุกฺขสฺส นิโรธตฺถายฯ เอตฺตาวตา ยาว อรหตฺตา เทสนา กถิตาฯ

อิทานิ อรหตฺตผลปจฺจเวกฺขณํ สตตวิหารญฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนา นิวตฺเตตพฺพา สิยา, ตถา อกตฺวา อวิชฺชาคโตติ อิทํ กสฺมา คณฺหาตีติ? ขีณาสวสฺส สมติกฺกนฺตวฏฺฏทุกฺขทสฺสนตฺถํ ฯ อปิจ ปุน วฏฺฏํ อารภิตฺวา วิวฏฺเฏ กถิยมาเน พุชฺฌนกสตฺโต เจตฺถ อตฺถิ, ตสฺส อชฺฌาสยวเสนาปิ อิทํ คณฺหาตีติ เวทิตพฺโพฯ