7. นตุมฺหสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม น ตุมฺหากนฺติ อตฺตนิ หิ สติ อตฺตนิยํ นาม โหติฯ อตฺตาเยว จ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘น ตุมฺหาก’’นฺติ อาหฯ นปิ อญฺเญสนฺติ อญฺโญ นาม ปเรสํ อตฺตา, ตสฺมิํ สติ อญฺเญสํ นาม สิยา, โสปิ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘นปิ อญฺเญส’’นฺติ อาหฯ ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมนฺติ นยิทํ ปุราณกมฺมเมว, ปุราณกมฺมนิพฺพตฺโต ปเนส กาโย, ตสฺมา ปจฺจยโวหาเรน เอวํ วุตฺโตฯ อภิสงฺขตนฺติอาทิ กมฺมโวหารสฺเสว วเสน ปุริมลิงฺคสภาคตาย วุตฺตํ, อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาวตฺถุโก เจตนามูลโกติ ทฏฺฐพฺโพฯ เวทนิยนฺติ เวทนิยวตฺถูติ ทฏฺฐพฺโพฯ สตฺตมํฯ

8. เจตนาสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม ยญฺจ, ภิกฺขเว, เจเตตีติ ยํ เจตนํ เจเตติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ ยญฺจ ปกปฺเปตีติ ยํ ปกปฺปนํ ปกปฺเปติ, ปวตฺเตติจฺเจว อตฺโถฯ ยญฺจ อนุเสตีติ ยญฺจ อนุสยํ อนุเสติ, ปวตฺเตติจฺเจว อตฺโถฯ เอตฺถ จ เจเตตีติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา, ปกปฺเปตีติ อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺปา คหิตา, อนุเสตีติ ทฺวาทสนฺนํ เจตนานํ สหชาตโกฏิยา เจว อุปนิสฺสยโกฏิยา จ อนุสโย คหิโตฯ อารมฺมณเมตํ โหตีติ (เจตนาทิธมฺมชาเต สติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติยา อวาริตตฺตา) เอตํ เจตนาทิธมฺมชาตํ ปจฺจโย โหติฯ ปจฺจโย หิ อิธ อารมฺมณนฺติ อธิปฺเปตาฯ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิตตฺถํฯ อารมฺมเณ สตีติ ตสฺมิํ ปจฺจเย สติฯ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหตีติ ตสฺส กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา โหติฯ ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณติ ตสฺมิํ กมฺมวิญฺญาเณ ปติฏฺฐิเตฯ วิรูฬฺเหติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย นิพฺพตฺตมูเล ชาเตฯ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ปุนพฺภวสงฺขาตา อภินิพฺพตฺติฯ

โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตตีติ อิมินา เตภูมกเจตนาย อปฺปวตฺตนกฺขโณ วุตฺโตฯ โน เจ ปกปฺเปตีติ อิมินา ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺปานํ อปฺปวตฺตนกฺขโณฯ อถ เจ อนุเสตีติ อิมินา เตภูมกวิปาเกสุ ปริตฺตกิริยาสุ รูเปติ เอตฺถ อปฺปหีนโกฏิยา อนุสโย คหิโตฯ อารมฺมณเมตํ โหตีติ อนุสเย สติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติยา อวาริตตฺตา เอตํ อนุสยชาตํ ปจฺจโยว โหติฯ

โน เจว เจเตตีติอาทีสุ ปฐมปเท เตภูมกกุสลากุสลเจตนา นิวตฺตา, ทุติยปเท อฏฺฐสุ จิตฺเตสุ ตณฺหาทิฏฺฐิโย, ตติยปเท วุตฺตปฺปกาเรสุ ธมฺเมสุ โย อปฺปหีนโกฏิยา อนุสยิโต อนุสโย, โส นิวตฺโตฯ

อปิเจตฺถ อสมฺโมหตฺถํ เจเตติ ปกปฺเปติ อนุเสติ, เจเตติ น ปกปฺเปติ อนุเสติ, น เจเตติ น ปกปฺเปติ อนุเสติ, น เจเตติ น ปกปฺเปติ น อนุเสตีติ อิทมฺปิ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ปฐมนเย ธมฺมปริจฺเฉโท ทสฺสิโตฯ ทุติยนเย เจเตตีติ เตภูมกกุสลเจตนา เจว จตสฺโส จ อกุสลเจตนา คหิตาฯ น ปกปฺเปตีติ อฏฺฐสุ จิตฺเตสุ ตณฺหาทิฏฺฐิโย นิวตฺตาฯ อนุเสตีติ เตภูมกกุสเล อุปนิสฺสยโกฏิยา, จตูสุ อกุสลเจตนาสุ สหชาตโกฏิยา เจว อุปนิสฺสยโกฏิยา จ อนุสโย คหิโตฯ ตติยนเย น เจเตตีติ เตภูมกกุสลากุสลํ นิวตฺตํ, น ปกปฺเปตีติ อฏฺฐสุ จิตฺเตสุ ตณฺหาทิฏฺฐิโย นิวตฺตา, อนุเสตีติ สุตฺเต อาคตํ วาเรตฺวา เตภูมกกุสลากุสลวิปากกิริยารูเปสุ อปฺปหีนโกฏิยา อุปนิสฺสโย คหิโตฯ จตุตฺถนโย ปุริมสทิโสวฯ

ตทปฺปติฏฺฐิเตติ ตสฺมิํ อปฺปติฏฺฐิเตฯ อวิรูฬฺเหติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย อนิพฺพตฺตมูเลฯ เอตฺถ ปน กิํ กถิตนฺติ? อรหตฺตมคฺคสฺส กิจฺจํ, ขีณาสวสฺส กิจฺจกรณนฺติปิ นวโลกุตฺตรธมฺมาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอตฺถ จ วิญฺญาณสฺส เจว อายติํ ปุนพฺภวสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, เวทนาตณฺหานมนฺตเร เอโก, ภวชาตีนมนฺตเร เอโกติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ทุติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม วิญฺญาณนามรูปานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, เวทนาตณฺหานมนฺตเร เอโก, ภวชาตีนมนฺตเร เอโกติฯ นวมํฯ

10. ตติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม นตีติ ตณฺหาฯ สา หิ ปิยรูเปสุ รูปาทีสุ นมนฏฺเฐน ‘‘นตี’’ติ วุจฺจติฯ อาคติ คติ โหตีติ อาคติมฺหิ คติ โหติ, อาคเต ปจฺจุปฏฺฐิเต กมฺเม วา กมฺมนิมิตฺเต วา คหินิมิตฺเต วา ปฏิสนฺธิวเสน วิญฺญาณสฺส คติ โหติฯ จุตูปปาโตติ เอวํ วิญฺญาณสฺส อาคเต ปฏิสนฺธิวิสเย คติยา สติ อิโต จวนสงฺขาตา จุติ, ตตฺถูปปตฺติสงฺขาโต อุปปาโตติ อยํ จุตูปปาโต นาม โหติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต นติยา จ อาคติคติยา จ อนฺตเร เอโกว สนฺธิ กถิโตติฯ ทสมํฯ

กฬารขตฺติยวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. คหปติวคฺโค

1. ปญฺจเวรภยสุตฺตวณฺณนา

[41] คหปติวคฺคสฺส ปฐเม ยโตติ ยทาฯ ภยานิ เวรานีติ ภยเวรเจตนาโยฯ โสตาปตฺติยงฺเคหีติ ทุวิธํ โสตาปตฺติยา องฺคํ, (โสตาปตฺติยา จ องฺคํ,) ยํ ปุพฺพภาเค โสตาปตฺติปฏิลาภาย สํวตฺตติ, ‘‘สปฺปุริสสํเสโว สทฺธมฺมสฺสวนํ โยนิโสมนสิกาโร ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตี’’ติ (ที. นิ. 3.311) เอวํ อาคตํ, ปฏิลทฺธคุณสฺส จ โสตาปตฺติํ ปตฺวา ฐิตสฺส องฺคํ, ยํ โสตาปนฺนสฺส องฺคนฺติปิ วุจฺจติ, พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ อิทมิธ อธิปฺเปตํฯ อริโยติ นิทฺโทโส นิรุปารมฺโภฯ ญาโยติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ญตฺวา ฐิตญาณมฺปิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทปิฯ ยถาห – ‘‘ญาโย วุจฺจติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อริโยปิ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ญาโย’’ติฯ ปญฺญายาติ อปราปรํ อุปฺปนฺนาย วิปสฺสนาปญฺญายฯ สุทิฏฺโฐ โหตีติ อปราปรํ อุปฺปชฺชิตฺวา ทสฺสนวเสน สุฏฺฐุ ทิฏฺโฐฯ