4. ทุติยญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ สตฺตสตฺตรีติ สตฺต จ สตฺตริ จฯ พฺยญฺชนภาณกา กิร เต ภิกฺขู, พหุพฺยญฺชนํ กตฺวา วุจฺจมาเน ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เตสํ อชฺฌาสเยน อิทํ สุตฺตํ วุตฺตํฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปจฺจยากาเร ญาณํฯ ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺฐิติการณตฺตา ธมฺมฏฺฐิตีติ วุจฺจติ, เอตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, เอตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํฯ วิราคธมฺมนฺติ วิรชฺชนสภาวํฯ นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวํฯ สตฺตสตฺตรีติ เอเกกสฺมิํ สตฺต สตฺต กตฺวา เอกาทสสุ ปเทสุ สตฺตสตฺตริฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตาฯ จตุตฺถํฯ

5. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม สมุทโย โหตีติ สตฺถา อิเธว เทสนํ โอสาเปสิฯ กิํการณาติ? ทิฏฺฐิคติกสฺส โอกาสทานตฺถํฯ ตสฺสญฺหิ ปริสติ อุปารมฺภจิตฺโต ทิฏฺฐิคติโก อตฺถิ, โส ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺสาหํ วิสฺสชฺเชสฺสามีติ ตสฺส โอกาสทานตฺถํ เทสนํ โอสาเปสิฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ อยุตฺโต ปญฺโหฯ ทุปฺปญฺโห เอโสติ อตฺโถฯ นนุ จ ‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณ’’นฺติ? อิทํ สุปุจฺฉิตนฺติฯ กิญฺจาปิ สุปุจฺฉิตํ, ยถา ปน สตสหสฺสคฺฆนิเก สุวณฺณถาเล วฑฺฒิตสฺส สุโภชนสฺส มตฺถเก อามลกมตฺเตปิ คูถปิณฺเฑ ฐปิเต สพฺพํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ โหติ ฉฑฺเฑตพฺพํ, เอวเมว ‘‘กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’’นฺติ? อิมินา สตฺตูปลทฺธิวาทปเทน คูถปิณฺเฑน ตํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ วิย อยมฺปิ สพฺโพ ทุปฺปญฺโหว ชาโตติฯ

พฺรหฺมจริยวาโสติ อริยมคฺควาโสฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ยสฺส หิ อยํ ทิฏฺฐิ, โส ‘‘ชีเว อุจฺฉิชฺชมาเน สรีรํ อุจฺฉิชฺชติ, สรีเร อุจฺฉิชฺชนฺเต ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คณฺหาติฯ เอวํ คณฺหโต สา ทิฏฺฐิ ‘‘สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คหิตตฺตา อุจฺเฉททิฏฺฐิ นาม โหติ ฯ สเจ ปน สงฺขาราว อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จาติ คณฺเหยฺย, สาสนาวจรา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ภเวยฺยฯ

อริยมคฺโค จ นาเมโส วฏฺฏํ นิโรเธนฺโต วฏฺฏํ สมุจฺฉินฺทนฺโต อุปฺปชฺชติ , ตเทว ตํ วฏฺฏํ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา คหิตาการสฺส สมฺภเว สติ วินาว มคฺคภาวนาย นิรุชฺฌตีติ มคฺคภาวนา นิรตฺถกา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พฺรหฺมจริยวาโส น โหตี’’ติฯ

ทุติยนเย อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ ยสฺส อยํ ทิฏฺฐิ, โส ‘‘สรีรํ อิเธว อุจฺฉิชฺชติ, น ชีวิตํ, ชีวิตํ ปน ปญฺชรโต สกุโณ วิย ยถาสุขํ คจฺฉตี’’ติ คณฺหาติฯ เอวํ คณฺหโต สา ทิฏฺฐิ ‘‘อิมสฺมา โลกา ชีวิตํ ปรโลกํ คต’’นฺติ คหิตตฺตา สสฺสตทิฏฺฐิ นาม โหติฯ อยญฺจ อริยมคฺโค เตภูมกวฏฺฏํ วิวฏฺเฏนฺโต อุปฺปชฺชติ, โส เอกสงฺขาเรปิ นิจฺเจ ธุเว สสฺสเต สติ อุปฺปนฺโนปิ วฏฺฏํ วิวฏฺเฏตุํ น สกฺโกตีติ มคฺคภาวนา นิรตฺถกา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา ภิกฺขุ ทิฏฺฐิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหตี’’ติฯ

วิสูกายิกานีติอาทิ สพฺพํ มิจฺฉาทิฏฺฐิเววจนเมวฯ สา หิ สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วิสูกมิว อตฺตานํ อาวรณโต วิสูกายิกํ, สมฺมาทิฏฺฐิํ อนนุวตฺติตฺวา ตสฺสา วิโรเธน ปวตฺตนโต วิเสวิตํ, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส กทาจิ สสฺสตสฺส คหณโต วิรูปํ ผนฺทิตํ วิปฺผนฺทิตนฺติ วุจฺจติฯ ตาลาวตฺถุกตานีติ ตาลวตฺถุ วิย กตานิ, ปุน อวิรุหณฏฺเฐน มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย สมูลํ ตาลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ วิย จ กตานีติ อตฺโถฯ อนภาวํกตานีติ อนุอภาวํ กตานีติฯ ปญฺจมํฯ

6. ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺยาติ ตสฺสํ ปริสติ ทิฏฺฐิคติโก ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อตฺถิ, โส ปน อวิสารทธาตุโก อุฏฺฐาย ทสพลํ ปุจฺฉิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา ตสฺส อชฺฌาสเยน สยเมว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชนฺโต สตฺถา เอวมาหฯ ฉฏฺฐํฯ