ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยนฺติ สกลทิวสมฺปิ อหํ ภควโต เอตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถํ ปุฏฺโฐ สกลทิวสมฺปิ อญฺญมญฺเญหิ ปทพฺยญฺชเนหิ พฺยากเรยฺยํฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘เถโร อุฬารสีหนาทํ นทติ, สุการณํ เอตํ, ทสพลสฺส นํ อาโรเจสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

สา หิ ภิกฺขุ สาริปุตฺตสฺส ธมฺมธาตูติ เอตฺถ ธมฺมธาตูติ ปจฺจยาการสฺส วิวฏภาวทสฺสนสมตฺถํ สาวกปารมีญาณํฯ สาวกานญฺหิ สาวกปารมีญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกเมว โหติฯ ยถา พุทฺธานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปากฏา โหนฺติ, เอวํ เถรสฺส สาวกปารมีญาณํ สพฺเพปิ สาวกญาณสฺส โคจรธมฺเม ชานาตีติฯ ทุติยํฯ

3. ญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย ตํ สุณาถาติ ตํ ญาณวตฺถุเทสนํ สุณาถฯ ญาณวตฺถูนีติ เจตฺถ ญาณเมว ญาณวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ชรามรเณ ญาณนฺติอาทีสุ จตูสุ ปฐมํ สวนมยญาณํ สมฺมสนญาณํ ปฏิเวธญาณํ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ จตุพฺพิธํ วฏฺฏติ, ตถา ทุติยํฯ ตติยํ ปน ฐเปตฺวา สมฺมสนญาณํ ติวิธเมว โหติ, ตถา จตุตฺถํฯ โลกุตฺตรธมฺเมสุ หิ สมฺมสนํ นาม นตฺถิฯ ชาติยา ญาณนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินา ธมฺเมนาติ อิมินา จตุสจฺจธมฺเมน วา มคฺคญาณธมฺเมน วาฯ

ทิฏฺเฐนาติอาทีสุ ทิฏฺเฐนาติ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺเฐนฯ วิทิเตนาติ ปญฺญาย วิทิเตนฯ อกาลิเกนาติ กิญฺจิ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ปฏิเวธานนฺตรํเยว ผลทายเกนฯ ปตฺเตนาติ อธิคเตนฯ ปริโยคาฬฺเหนาติ ปริโยคาหิเตน ปญฺญาย อนุปวิฏฺเฐนฯ อตีตานาคเต นยํ เนตีติ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทินา นเยน อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติฯ เอตฺถ จ น จตุสจฺจธมฺเมน วา มคฺคญาณธมฺเมน วา สกฺกา อตีตานาคเต นยํ เนตุํ, จตุสจฺเจ ปน มคฺคญาเณน ปฏิวิทฺเธ ปรโต ปจฺจเวกฺขณญาณํ นาม โหติฯ เตน นยํ เนตีติ เวทิตพฺพาฯ อพฺภญฺญํสูติ อภิอญฺญํสุ ชานิํสุฯ เสยฺยถาปาหํ, เอตรหีติ ยถา อหํ เอตรหิ จตุสจฺจวเสน ชานามิฯ อนฺวเย ญาณนฺติ อนุอเย ญาณํ, ธมฺมญาณสฺส อนุคมเน ญาณํ, ปจฺจเวกฺขณญาณสฺเสตํ นามํฯ ธมฺเม ญาณนฺติ มคฺคญาณํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ขีณาสวสฺส เสกฺขภูมิ กถิตา โหติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[34] จตุตฺเถ สตฺตสตฺตรีติ สตฺต จ สตฺตริ จฯ พฺยญฺชนภาณกา กิร เต ภิกฺขู, พหุพฺยญฺชนํ กตฺวา วุจฺจมาเน ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เตสํ อชฺฌาสเยน อิทํ สุตฺตํ วุตฺตํฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ปจฺจยากาเร ญาณํฯ ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺฐิติการณตฺตา ธมฺมฏฺฐิตีติ วุจฺจติ, เอตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, เอตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส ญาณสฺเสตํ อธิวจนํฯ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํฯ วิราคธมฺมนฺติ วิรชฺชนสภาวํฯ นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวํฯ สตฺตสตฺตรีติ เอเกกสฺมิํ สตฺต สตฺต กตฺวา เอกาทสสุ ปเทสุ สตฺตสตฺตริฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตาฯ จตุตฺถํฯ

5. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม สมุทโย โหตีติ สตฺถา อิเธว เทสนํ โอสาเปสิฯ กิํการณาติ? ทิฏฺฐิคติกสฺส โอกาสทานตฺถํฯ ตสฺสญฺหิ ปริสติ อุปารมฺภจิตฺโต ทิฏฺฐิคติโก อตฺถิ, โส ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถสฺสาหํ วิสฺสชฺเชสฺสามีติ ตสฺส โอกาสทานตฺถํ เทสนํ โอสาเปสิฯ โน กลฺโล ปญฺโหติ อยุตฺโต ปญฺโหฯ ทุปฺปญฺโห เอโสติ อตฺโถฯ นนุ จ ‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณ’’นฺติ? อิทํ สุปุจฺฉิตนฺติฯ กิญฺจาปิ สุปุจฺฉิตํ, ยถา ปน สตสหสฺสคฺฆนิเก สุวณฺณถาเล วฑฺฒิตสฺส สุโภชนสฺส มตฺถเก อามลกมตฺเตปิ คูถปิณฺเฑ ฐปิเต สพฺพํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ โหติ ฉฑฺเฑตพฺพํ, เอวเมว ‘‘กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’’นฺติ? อิมินา สตฺตูปลทฺธิวาทปเทน คูถปิณฺเฑน ตํ โภชนํ ทุพฺโภชนํ วิย อยมฺปิ สพฺโพ ทุปฺปญฺโหว ชาโตติฯ

พฺรหฺมจริยวาโสติ อริยมคฺควาโสฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ยสฺส หิ อยํ ทิฏฺฐิ, โส ‘‘ชีเว อุจฺฉิชฺชมาเน สรีรํ อุจฺฉิชฺชติ, สรีเร อุจฺฉิชฺชนฺเต ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คณฺหาติฯ เอวํ คณฺหโต สา ทิฏฺฐิ ‘‘สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คหิตตฺตา อุจฺเฉททิฏฺฐิ นาม โหติ ฯ สเจ ปน สงฺขาราว อุปฺปชฺชนฺติ เจว นิรุชฺฌนฺติ จาติ คณฺเหยฺย, สาสนาวจรา สมฺมาทิฏฺฐิ นาม ภเวยฺยฯ