ปฏิปนฺโน โหตีติ สีลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา นิพฺพิทาทีนํ อตฺถาย ปฏิปนฺโน โหติฯ ตทาหารสมฺภวนฺติ อิทํ กสฺมา อารภิ? เอตํ ขนฺธปญฺจกํ อาหารํ ปฏิจฺจ ฐิตํ, ตสฺมา ตํ อาหารสมฺภวํ นาม กตฺวา ทสฺเสตุํ อิทํ อารภิฯ อิติ อิมินาปิ ปริยาเยน เสกฺขปฏิปทา กถิตา โหติฯ ตทาหารนิโรธาติ เตสํ อาหารานํ นิโรเธนฯ อิทํ กสฺมา อารภิ? ตญฺหิ ขนฺธปญฺจกํ อาหารนิโรธา นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ตํ อาหารนิโรธสมฺภวํ นาม กตฺวา ทสฺเสตุํ อิทํ อารภิฯ อิติ อิมินาปิ ปริยาเยน เสกฺขสฺเสว ปฏิปทา กถิตาฯ นิพฺพิทาติ อาทีนิ สพฺพานิ การณวจนานีติ เวทิตพฺพานิฯ อนุปาทา วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กญฺจิ ธมฺมํ อคเหตฺวา วิมุตฺโตฯ สาธุ สาธูติ อิมินา เถรสฺส พฺยากรณํ สมฺปหํเสตฺวา สยมฺปิ ตเถว พฺยากโรนฺโต ปุน ‘‘ภูตมิท’’นฺติอาทิมาหาติฯ ปฐมํฯ

2. กฬารสุตฺตวณฺณนา

[32] ทุติเย กฬารขตฺติโยติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ ทนฺตา ปนสฺส กฬารา วิสมสณฺฐานา, ตสฺมา ‘‘กฬาโร’’ติ วุจฺจติฯ หีนายาวตฺโตติ หีนสฺส คิหิภาวสฺส อตฺถาย นิวตฺโตฯ อสฺสาสมลตฺถาติ อสฺสาสํ อวสฺสยํ ปติฏฺฐํ น หิ นูน อลตฺถ, ตโย มคฺเค ตีณิ จ ผลานิ นูน นาลตฺถาติ ทีเปติฯ ยทิ หิ ตานิ ลเภยฺย, น สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺเตยฺยาติ อยํ เถรสฺส อธิปฺปาโยฯ น ขฺวาหํ, อาวุโสติ อหํ โข, อาวุโส, ‘‘อสฺสาสํ ปตฺโต, น ปตฺโต’’ติ น กงฺขามิฯ เถรสฺส หิ สาวกปารมีญาณํ อวสฺสโย, ตสฺมา โส น กงฺขติฯ อายติํ ปนาวุโสติ อิมินา ‘‘อายติํ ปฏิสนฺธิ ตุมฺหากํ อุคฺฆาฏิตา, น อุคฺฆาฏิตา’’ติ อรหตฺตปฺปตฺติํ ปุจฺฉติฯ น ขฺวาหํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉามีติ อิมินา เถโร ตตฺถ วิจิกิจฺฉาภาวํ ทีเปติฯ

เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘อิมํ สุตการณํ ภควโต อาโรเจสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิฯ อญฺญา พฺยากตาติ อรหตฺตํ พฺยากตํฯ ขีณา ชาตีติ น เถเรน เอวํ พฺยากตา, อยํ ปน เถโร ตุฏฺโฐ ปสนฺโน เอวํ ปทพฺยญฺชนานิ อาโรเปตฺวา อาหฯ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสีติ ตํ สุตฺวา สตฺถา จินฺเตสิ – ‘‘สาริปุตฺโต ธีโร คมฺภีโรฯ น โส เกนจิ การเณน เอวํ พฺยากริสฺสติฯ

สํขิตฺเตน ปน ปญฺโห พฺยากโต ภวิสฺสติฯ ปกฺโกสาเปตฺวา นํ ปญฺหํ พฺยากราเปสฺสามี’’ติ อญฺญตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิฯ

สเจ ตํ สาริปุตฺตาติ อิทํ ภควา ‘‘น เอส อตฺตโน ธมฺมตาย อญฺญํ พฺยากริสฺสติ, ปญฺหเมตํ ปุจฺฉิสฺสามิ, ตํ กเถนฺโตว อญฺญํ พฺยากริสฺสตี’’ติ อญฺญํ พฺยากราเปตุํ เอวํ ปุจฺฉิฯ ยํนิทานาวุโส, ชาตีติ, อาวุโส, อยํ ชาติ นาม ยํปจฺจยา, ตสฺส ปจฺจยสฺส ขยา ขีณสฺมิํ ชาติยา ปจฺจเย ชาติสงฺขาตํ ผลํ ขีณนฺติ วิทิตํฯ อิธาปิ จ เถโร ปญฺเห อกงฺขิตฺวา อชฺฌาสเย กงฺขติฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อญฺญา นาม ตณฺหา ขีณา, อุปาทานํ ขีณํ, ภโว ขีโณ, ปจฺจโย ขีโณ, กิเลสา ขีณาติอาทีหิ พหูหิ การเณหิ สกฺกา พฺยากาตุํ, กถํ กเถนฺโต ปน สตฺถุ อชฺฌาสยํ คเหตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติฯ

กิญฺจาปิ เอวํ อชฺฌาสเย กงฺขติ, ปญฺหํ ปน อฏฺฐเปตฺวาว ปจฺจยาการวเสน พฺยากาสิฯ สตฺถาปิ ปจฺจยาการวเสเนว พฺยากราเปตุกาโม, ตสฺมา เอส พฺยากโรนฺโตว อชฺฌาสยํ คณฺหิฯ ตาวเทว ‘‘คหิโต เม สตฺถุ อชฺฌาสโย’’ติ อญฺญาสิฯ อถสฺส นยสเตน นยสหสฺเสน ปญฺหพฺยากรณํ อุปฏฺฐาสิฯ ยสฺมา ปน ภควา อุตฺตริ ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ตสฺมา เตน ตํ พฺยากรณํ อนุโมทิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

กถํ ชานโต ปน เตติ อิทํ กสฺมา อารภิ? สวิสเย สีหนาทํ นทาเปตุํฯ เถโร กิร สูกรนิขาตเลณทฺวาเร ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺเต กถิยมาเน ตาลวณฺฏํ คเหตฺวา สตฺถารํ พีชยมาโน ฐิโต ติสฺโส เวทนา ปริคฺคเหตฺวา สาวกปารมีญาณํ อธิคโต, อยมสฺส สวิสโยฯ อิมสฺมิํ สวิสเย ฐิโต สีหนาทํ นทิสฺสตีติ นํ สนฺธาย สตฺถา อิทํ ปญฺหํ ปุจฺฉิฯ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจาฯ ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ เอตฺถ กิญฺจาปิ สุขา เวทนา ฐิติสุขา วิปริณามทุกฺขา, ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา, วิปริณามโกฏิยา ปน สพฺพาว ทุกฺขา นาม ชาตาฯ วิทิตนฺติ ยสฺมา เอวํ เวทนาตฺตยํ ทุกฺขนฺติ วิทิตํ, ตสฺมา ยา ตตฺถ ตณฺหา, สา น อุปฏฺฐาสีติ ทสฺเสติฯ

สาธุ สาธูติ เถรสฺส เวทนาปริจฺเฉทชานเน สมฺปหํสนํฯ เถโร หิ เวทนา เอกาติ วา ทฺเว ติสฺโส จตสฺโสติ วา อวุตฺเตปิ วุตฺตนเยน ตาสํ ติสฺโสติ ปริจฺเฉทํ อญฺญาสิ, เตน ตํ ภควา สมฺปหํสนฺโต เอวมาหฯ ทุกฺขสฺมินฺติ อิทํ ภควา อิมินา อธิปฺปาเยน อาห – ‘‘สาริปุตฺต, ยํ ตยา ‘อิมินา การเณน เวทนาสุ ตณฺหา น อุปฏฺฐาสี’ติ พฺยากตํ, ตํ สุพฺยากตํฯ ‘ติสฺโส เวทนา’ติ วิภชนฺเตน ปน เต อติปฺปปญฺโจ กโต, ตํ ‘ทุกฺขสฺมิ’นฺติ พฺยากโรนฺเตนปิ หิ เต สุพฺยากตเมว ภเวยฺยฯ ยํกิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขนฺติ ญาตมตฺเตปิ หิ เวทนาสุ ตณฺหา น ติฏฺฐติ’’ฯ

กถํ วิโมกฺขาติ กตรา วิโมกฺขา, กตเรน วิโมกฺเขน ตยา อญฺญา พฺยากตาติ อตฺโถ? อชฺฌตฺตํ วิโมกฺขาติ อชฺฌตฺตวิโมกฺเขน, อชฺฌตฺตสงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา ปตฺตอรหตฺเตนาติ อตฺโถฯ ตตฺถ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐานํ, อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส พหิทฺธา วุฏฺฐานํ, พหิทฺธา อภินิเวโส พหิทฺธา วุฏฺฐานํ, พหิทฺธา อภินิเวโส อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐานนฺติฯ อชฺฌตฺตญฺหิ อภินิเวสิตฺวา พหิทฺธาธมฺมาปิ ทฏฺฐพฺพาเยว, พหิทฺธา อภินิเวสิตฺวา อชฺฌตฺตธมฺมาปิฯ ตสฺมา โกจิ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ สงฺขาเรสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา เต ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา โอตาเรติ, พหิทฺธาปิ ปริคฺคเหตฺวา ปุน อชฺฌตฺตํ โอตาเรติ, ตสฺส อชฺฌตฺต สงฺขาเร สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติฯ อิติ อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐานํ นามฯ โกจิ อชฺฌตฺตํ สงฺขาเรสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา เต ววตฺถเปตฺวา พหิทฺธา โอตาเรติ, ตสฺส พหิทฺธา สงฺขาเร สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติฯ อิติ อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส พหิทฺธา วุฏฺฐานํ นามฯ โกจิ พหิทฺธา สงฺขาเรสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา, เต ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตํ โอตาเรติ, อชฺฌตฺตมฺปิ ปริคฺคเหตฺวา ปุน พหิทฺธา โอตาเรติ, ตสฺส พหิทฺธา สงฺขาเร สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติฯ อิติ พหิทฺธา อภินิเวโส พหิทฺธา วุฏฺฐานํ นามฯ โกจิ พหิทฺธา สงฺขาเรสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา เต ววตฺถเปตฺวา อชฺฌตฺตํ โอตาเรติ, ตสฺส อชฺฌตฺตสงฺขาเร สมฺมสนกาเล มคฺควุฏฺฐานํ โหติฯ อิติ พหิทฺธา อภินิเวโส อชฺฌตฺตํ วุฏฺฐานํ นามฯ ตตฺร เถโร ‘‘อชฺฌตฺตสงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา เตสํ ววตฺถานกาเล มคฺควุฏฺฐาเนน อรหตฺตํ ปตฺโตสฺมี’’ติ ทสฺเสนฺโต อชฺฌตฺตํ วิโมกฺขา ขฺวาหํ, อาวุโสติ อาหฯ

สพฺพุปาทานกฺขยาติ สพฺเพสํ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ ขเยนฯ ตถา สโต วิหรามีติ เตนากาเรน สติยา สมนฺนาคโต วิหรามิฯ ยถา สตํ วิหรนฺตนฺติ เยนากาเรน มํ สติยา สมนฺนาคตํ วิหรนฺตํฯ อาสวา นานุสฺสวนฺตีติ จกฺขุโต รูเป สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เอวํ ฉหิ ทฺวาเรหิ ฉสุ อารมฺมเณสุ สวนธมฺมา กามาสวาทโย อาสวา นานุสฺสวนฺติ นานุปฺปวฑฺฒนฺติ, ยถา เม น อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อตฺตานญฺจ นาวชานามีติ อตฺตานญฺจ น อวชานามิฯ อิมินา โอมานปหานํ กถิตํฯ เอวญฺหิ สติ ปชานนา ปสนฺนา โหติฯ

สมเณนาติ พุทฺธสมเณนฯ เตสฺวาหํ น กงฺขามีติ เตสุ อหํ ‘‘กตโร กามาสโว, กตโร ภวาสโว, กตโร ทิฏฺฐาสโว, กตโร อวิชฺชาสโว’’ติ เอวํ สรูปเภทโตปิ, ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติ เอวํ คณนปริจฺเฉทโตปิ น กงฺขามิฯ เต เม ปหีนาติ น วิจิกิจฺฉามีติ เต มยฺหํ ปหีนาติ วิจิกิจฺฉํ น อุปฺปาเทมิฯ อิทํ ภควา ‘‘เอวํ พฺยากโรนฺเตนปิ ตยา สุพฺยากตํ ภเวยฺย ‘อชฺฌตฺตํ วิโมกฺขา ขฺวาหํ, อาวุโส’ติอาทีนิ ปน เต วทนฺเตน อติปฺปปญฺโจ กโต’’ติ ทสฺเสนฺโต อาหฯ

อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสีติ ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสนโต อุฏฺฐหิตฺวา วิหารํ อนฺโตมหาคนฺธกุฏิํ ปาวิสิ อสมฺภินฺนาย เอว ปริสายฯ กสฺมา? พุทฺธา หิ อนิฏฺฐิตาย เทสนาย อสมฺภินฺนาย ปริสาย อุฏฺฐายาสนา คนฺธกุฏิํ ปวิสนฺตา ปุคฺคลโถมนตฺถํ วา ปวิสนฺติ ธมฺมโถมนตฺถํ วาฯ ตตฺถ ปุคฺคลโถมนตฺถํ ปวิสนฺโต สตฺถา เอวํ จินฺเตสิ – ‘‘อิมํ มยา สํขิตฺเตน อุทฺเทสํ อุทฺทิฏฺฐํ วิตฺถาเรน จ อวิภตฺตํ ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู อุคฺคเหตฺวา อานนฺทํ วา กจฺจายนํ วา อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสนฺติ, เต มยฺหํ ญาเณน สํสนฺเทตฺวา กเถสฺสนฺติ, ตโตปิ ธมฺมปฏิคฺคาหกา ปุน มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติฯ เตสมหํ ‘สุกถิตํ, ภิกฺขเว, อานนฺเทน, สุกถิตํ กจฺจายเนน, มํ เจปิ ตุมฺเห เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยาถ, อหมฺปิ นํ เอวเมว พฺยากเรยฺย’นฺติ เอวํ เต ปุคฺคเล โถเมสฺสามิฯ ตโต เตสุ คารวํ ชเนตฺวา ภิกฺขู อุปสงฺกมิสฺสนฺติ, เตปิ ภิกฺขู อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิโยเชสฺสนฺติ, เต เตหิ นิโยชิตา ติสฺโส สิกฺขา ปริปูเรตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติฯ

อถ วา ปนสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เอส มยิ ปกฺกนฺเต อตฺตโน อานุภาวํ กริสฺสติ, อถ นํ อหมฺปิ ตเถว โถเมสฺสามิ, ตํ มม โถมนํ สุตฺวา คารวชาตา ภิกฺขู อิมํ อุปสงฺกมิตพฺพํ, วจนญฺจสฺส โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, ตํ เตสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ ธมฺมโถมนตฺถํ ปวิสนฺโต เอวํ จินฺเตสิ ยถา ธมฺมทายาทสุตฺเต จินฺเตสิฯ ตตฺร หิสฺส เอวํ อโหสิ – ‘‘มยิ วิหารํ ปวิฏฺเฐ อามิสทายาทํ ครหนฺโต ธมฺมทายาทญฺจ โถเมนฺโต อิมิสฺสํเยว ปริสติ นิสินฺโน สาริปุตฺโต ธมฺมํ เทเสสฺสติ, เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ อมฺหากํ เอกชฺฌาสยาย มติยา เทสิตา อยํ เทสนา อคฺคา จ ครุกา จ ภวิสฺสติ ปาสาณจฺฉตฺตสทิสา’’ติฯ

อิธ ปน อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อุกฺกํเสตฺวา ปกาเสตฺวา ฐเปตุกาโม ปุคฺคลโถมนตฺถํ อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสิฯ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ภควา นิสินฺนาสเนเยว อนฺตรหิโต จิตฺตคติยา วิหารํ ปวิสตีติ เวทิตพฺโพฯ ยทิ หิ กายคติยา คจฺเฉยฺย, สพฺพา ปริสา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา คจฺเฉยฺย, สา เอกวารํ ภินฺนา ปุน ทุสฺสนฺนิปาตา ภเวยฺยาติ ภควา อทิสฺสมาเนน กาเยน จิตฺตคติยา เอว ปาวิสิฯ

เอวํ ปวิฏฺเฐ ปน ภควติ ภควโต อธิปฺปายานุรูปเมว สีหนาทํ นทิตุกาโม ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตนฺติ อิทํ นาม ปุจฺฉิสฺสตีติ ปุพฺเพ มยา อวิทิตํ อญฺญาตํฯ ปฐมํ ปญฺหนฺติ, ‘‘สเจ ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อญฺญา พฺยากตา ขีณา ชาตี’’ติ อิมํ ปฐมํ ปญฺหํฯ ทนฺธายิตตฺตนฺติ สตฺถุ อาสยชานนตฺถํ ทนฺธภาโว อสีฆตาฯ ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทีติ, ‘‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กิํนิทานา’’ติ อิมํ ทุติยํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต, ‘‘ยํนิทานาวุโส, ชาตี’’ติ เอวํ วิสฺสชฺชิตํ ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทิฯ

เอตทโหสีติ ภควตา อนุโมทิเต นยสเตน นยสหสฺเสน ปญฺหสฺส เอกงฺคณิกภาเวน ปากฏีภูตตฺตา เอตํ อโหสิฯ

ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยนฺติ สกลทิวสมฺปิ อหํ ภควโต เอตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺถํ ปุฏฺโฐ สกลทิวสมฺปิ อญฺญมญฺเญหิ ปทพฺยญฺชเนหิ พฺยากเรยฺยํฯ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘เถโร อุฬารสีหนาทํ นทติ, สุการณํ เอตํ, ทสพลสฺส นํ อาโรเจสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ

สา หิ ภิกฺขุ สาริปุตฺตสฺส ธมฺมธาตูติ เอตฺถ ธมฺมธาตูติ ปจฺจยาการสฺส วิวฏภาวทสฺสนสมตฺถํ สาวกปารมีญาณํฯ สาวกานญฺหิ สาวกปารมีญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกเมว โหติฯ ยถา พุทฺธานํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมา สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปากฏา โหนฺติ, เอวํ เถรสฺส สาวกปารมีญาณํ สพฺเพปิ สาวกญาณสฺส โคจรธมฺเม ชานาตีติฯ ทุติยํฯ

3. ญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[33] ตติเย ตํ สุณาถาติ ตํ ญาณวตฺถุเทสนํ สุณาถฯ ญาณวตฺถูนีติ เจตฺถ ญาณเมว ญาณวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ชรามรเณ ญาณนฺติอาทีสุ จตูสุ ปฐมํ สวนมยญาณํ สมฺมสนญาณํ ปฏิเวธญาณํ ปจฺจเวกฺขณญาณนฺติ จตุพฺพิธํ วฏฺฏติ, ตถา ทุติยํฯ ตติยํ ปน ฐเปตฺวา สมฺมสนญาณํ ติวิธเมว โหติ, ตถา จตุตฺถํฯ โลกุตฺตรธมฺเมสุ หิ สมฺมสนํ นาม นตฺถิฯ ชาติยา ญาณนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมินา ธมฺเมนาติ อิมินา จตุสจฺจธมฺเมน วา มคฺคญาณธมฺเมน วาฯ

ทิฏฺเฐนาติอาทีสุ ทิฏฺเฐนาติ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺเฐนฯ วิทิเตนาติ ปญฺญาย วิทิเตนฯ อกาลิเกนาติ กิญฺจิ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ปฏิเวธานนฺตรํเยว ผลทายเกนฯ ปตฺเตนาติ อธิคเตนฯ ปริโยคาฬฺเหนาติ ปริโยคาหิเตน ปญฺญาย อนุปวิฏฺเฐนฯ อตีตานาคเต นยํ เนตีติ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทินา นเยน อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติฯ เอตฺถ จ น จตุสจฺจธมฺเมน วา มคฺคญาณธมฺเมน วา สกฺกา อตีตานาคเต นยํ เนตุํ, จตุสจฺเจ ปน มคฺคญาเณน ปฏิวิทฺเธ ปรโต ปจฺจเวกฺขณญาณํ นาม โหติฯ เตน นยํ เนตีติ เวทิตพฺพาฯ อพฺภญฺญํสูติ อภิอญฺญํสุ ชานิํสุฯ เสยฺยถาปาหํ, เอตรหีติ ยถา อหํ เอตรหิ จตุสจฺจวเสน ชานามิฯ อนฺวเย ญาณนฺติ อนุอเย ญาณํ, ธมฺมญาณสฺส อนุคมเน ญาณํ, ปจฺจเวกฺขณญาณสฺเสตํ นามํฯ ธมฺเม ญาณนฺติ มคฺคญาณํฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ขีณาสวสฺส เสกฺขภูมิ กถิตา โหติฯ ตติยํฯ