5. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา

[25-26] ปญฺจเม ภูมิโชติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ เสสมิธาปิ ปุริมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยสฺมา อิทํ สุขทุกฺขํ น เกวลํ ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, กาเยนปิ กริยมานํ กรียติ, วาจายปิ มนสาปิ, อตฺตนาปิ กริยมานํ กรียติ, ปเรนปิ กริยมานํ กรียติ, สมฺปชาเนนปิ กริยมานํ กรียติ, อสมฺปชาเนนปิ, ตสฺมา ตสฺส อปรมฺปิ ปจฺจยวิเสสํ ทสฺเสตุํ กาเย วา หานนฺท, สตีติอาทิมาหฯ กายสญฺเจตนาเหตูติ กายทฺวาเร อุปฺปนฺนเจตนาเหตุฯ วจีสญฺเจตนามโนสญฺเจตนาสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ กายทฺวาเร กามาวจรกุสลากุสลวเสน วีสติ เจตนา ลพฺภนฺติ, ตถา วจีทฺวาเรฯ มโนทฺวาเร นวหิ รูปารูปเจตนาหิ สทฺธิํ เอกูนติํสาติ ตีสุ ทฺวาเรสุ เอกูนสตฺตติ เจตนา โหนฺติ, ตปฺปจฺจยํ วิปากสุขทุกฺขํ ทสฺสิตํฯ อวิชฺชาปจฺจยา จาติ อิทํ ตาปิ เจตนา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ ยถาวุตฺตเจตนาเภทํ กายสงฺขารญฺเจว วจีสงฺขารญฺจ มโนสงฺขารญฺจ ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สามํ อสงฺขาริกจิตฺเตน กโรติ, ปเรหิ การิยมาโน สสงฺขาริกจิตฺเตนาปิ กโรติ, ‘‘อิทํ นาม กมฺมํ กโรติ, ตสฺส เอวรูโป นาม วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ, เอวํ กมฺมญฺจ วิปากญฺจ ชานนฺโตปิ กโรติ, มาตาปิตูสุ เจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺเตสุ อนุกโรนฺตา ทารกา วิย เกวลํ กมฺมเมว ชานนฺโต ‘‘อิมสฺส ปน กมฺมสฺส อยํ วิปาโก’’ติ วิปากํ อชานนฺโตปิ กโรติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติอาทิ วุตฺตํฯ

อิเมสุ, อานนฺท, ธมฺเมสูติ เย อิเม ‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขาร’’นฺติอาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ วุตฺตา ฉสตฺตติ ทฺเวสตา เจตนาธมฺมา, อิเมสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชา อุปนิสฺสยโกฏิยา อนุปติตาฯ สพฺเพปิ หิ เต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต อวิชฺชาย ตฺเววาติอาทิมาหฯ โส กาโย น โหตีติ ยสฺมิํ กาเย สติ กายสญฺเจตนาปจฺจยํ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, โส กาโย น โหติฯ วาจามเนสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ กาโยติ เจตนากาโย, วาจาปิ เจตนาวาจา, มโนปิ กมฺมมโนเยวฯ ทฺวารกาโย วา กาโยฯ วาจามเนสุปิ เอเสว นโยฯ ขีณาสโว เจติยํ วนฺทติ, ธมฺมํ ภณติ, กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, กถมสฺส กายาทโย น โหนฺตีติ? อวิปากตฺตาฯ ขีณาสเวน หิ กตํ กมฺมํ เนว กุสลํ โหติ นากุสลํฯ อวิปากํ หุตฺวา กิริยามตฺเต ติฏฺฐติ, เตนสฺส เต กายาทโย น โหนฺตีติ วุตฺตํฯ

เขตฺตํ ตํ น โหตีติอาทีสุปิ วิรุหนฏฺเฐน ตํ เขตฺตํ น โหติ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ น โหติ, ปจฺจยฏฺเฐน อายตนํ น โหติ, การณฏฺเฐน อธิกรณํ น โหติฯ