โส ปพฺพชฺชามตฺเตเนว อสนฺตุฏฺโฐ อูนปญฺจวสฺสกาเล นิสฺสยํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺติํ ปูเรนฺโต ทฺเวมาติกา ปคุณํ กตฺวา กมฺมากมฺมํ อุคฺคเหตฺวา ยาว อรหตฺตา นิชฺชฏํ กตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสนฺโต ปถวีกสิณาทีสุ กมฺมํ อารภติ, ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย ทุพฺพลปีติ อุปฺปชฺชติฯ ตทสฺส สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ตํ พลวปีติยา ปจฺจโย โหติฯ พลวปีติ ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา, สา อปฺปนาปุพฺพภาคสุขสฺส, ตํ สุขํ ปาทกชฺฌานสมาธิสฺสฯ โส สมาธินา จิตฺตกลฺลตํ ชเนตฺวา ตรุณวิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติฯ อิจฺจสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติ, ตรุณวิปสฺสนา พลววิปสฺสนาย, พลววิปสฺสนา มคฺคสฺส, มคฺโค ผลวิมุตฺติยา, ผลวิมุตฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺสาติ ฯ เอวํ เทวสฺส อนุปุพฺเพน สาครํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโล วิย ขีณาสวสฺส วิมุตฺติสาครํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโล เวทิตพฺโพติฯ ตติยํฯ

4. อญฺญติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ ปาวิสีติ ปวิฏฺโฐฯ โส จ น ตาว ปวิฏฺโฐ, ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน เอวํ วุตฺโตฯ ยถา กิํ? ยถา ‘‘คามํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตปุริโส ตํ คามํ อปฺปตฺโตปิ ‘‘กหํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํฯ อติปฺปโคติ ตทา กิร เถรสฺส อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตทิวโส อโหสิ, อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตภิกฺขู โพธิยงฺคเณ เจติยงฺคเณ นิวาสนปารุปนฏฺฐาเนติ อิเมสุ ฐาเนสุ ยาว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, ตาว ปปญฺจํ กโรนฺติฯ เถรสฺส ปน ‘‘ยาว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, ตาว ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ เอกทฺเวกถาวาเร กริสฺสามี’’ติ จินฺตยโต ยํนูนาหนฺติ เอตทโหสิฯ ปริพฺพาชกานํ อาราโมติ โส กิร อาราโม ทกฺขิณทฺวารสฺส จ เวฬุวนสฺส จ อนฺตรา อโหสิฯ อิธาติ อิเมสุ จตูสุ วาเทสุฯ กิํวาที กิมกฺขายีติ กิํ วทติ กิํ อาจิกฺขติ, กิํ เอตฺถ สมณสฺส โคตมสฺส ทสฺสนนฺติ ปุจฺฉนฺติฯ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยามาติ, โภตา โคตเมน ยํ วุตฺตํ การณํ, ตสฺส อนุการณํ กเถยฺยามฯ สหธมฺมิโก วาทานุปาโตติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทานุปาโต วาทปฺปวตฺติ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ การณํ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กถํ นาคจฺเฉยฺย? อิทํ วุตฺตํ โหติ – กถํ สพฺพากาเรนปิ สมณสฺส โคตมสฺส วาเท คารยฺหํ การณํ น ภเวยฺยาติ?

อิติ วทนฺติ ผสฺสปจฺจยา ทุกฺขนฺติ เอวํ วทนฺโตติ อตฺโถฯ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ วาเทสุฯ เต วต อญฺญตฺร ผสฺสาติ อิทํ ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ ปฏิญฺญาย สาธกวจนํฯ ยสฺมา หิ น วินา ผสฺเสน ทุกฺขปฏิสํเวทนา อตฺถิ, ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ยถา ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา’’ติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ

สาธุ , สาธุ, อานนฺทาติ อยํ สาธุกาโร สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺโน, อานนฺทตฺเถเรน ปน สทฺธิํ ภควา อามนฺเตสิฯ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิธาติ นิปาตมตฺตํ, เอกํ สมยนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วจนํ ‘‘น เกวลํ สาริปุตฺโตว ราชคหํ ปวิฏฺโฐ, อหมฺปิ ปาวิสิํฯ น เกวลญฺจ ตสฺเสวายํ วิตกฺโก อุปฺปนฺโน, มยฺหมฺปิ อุปฺปชฺชิฯ น เกวลญฺจ ตสฺเสว สา ติตฺถิเยหิ สทฺธิํ กถา ชาตา, มยฺหมฺปิ ชาตปุพฺพา’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ

อจฺฉริยํ อพฺภุตนฺติ อุภยมฺเปตํ วิมฺหยทีปนเมวฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อจฺฉริยํฯ อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํฯ เอเกน ปเทนาติ ‘‘ผสฺสปจฺจยา ทุกฺข’’นฺติ อิมินา เอเกน ปเทนฯ เอเตน หิ สพฺพวาทานํ ปฏิกฺเขปตฺโถ วุตฺโตฯ เอเสวตฺโถติ เอโสเยว ผสฺสปจฺจยา ทุกฺขนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปาทตฺโถฯ ตญฺเญเวตฺถ ปฏิภาตูติ ตญฺเญเวตฺถ อุปฏฺฐาตุฯ อิทานิ เถโร ชรามรณาทิกาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาย ตํ อตฺถคมฺภีรญฺเจว คมฺภีราวภาสญฺจ กโรนฺโต สเจ มํ, ภนฺเตติอาทิํ วตฺวา ยํมูลกา กถา อุปฺปนฺนา, ตเทว ปทํ คเหตฺวา วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ฉนฺนํตฺเววาติอาทิมาหฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ จตุตฺถํฯ

5. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา

[25-26] ปญฺจเม ภูมิโชติ ตสฺส เถรสฺส นามํฯ เสสมิธาปิ ปุริมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยสฺมา อิทํ สุขทุกฺขํ น เกวลํ ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, กาเยนปิ กริยมานํ กรียติ, วาจายปิ มนสาปิ, อตฺตนาปิ กริยมานํ กรียติ, ปเรนปิ กริยมานํ กรียติ, สมฺปชาเนนปิ กริยมานํ กรียติ, อสมฺปชาเนนปิ, ตสฺมา ตสฺส อปรมฺปิ ปจฺจยวิเสสํ ทสฺเสตุํ กาเย วา หานนฺท, สตีติอาทิมาหฯ กายสญฺเจตนาเหตูติ กายทฺวาเร อุปฺปนฺนเจตนาเหตุฯ วจีสญฺเจตนามโนสญฺเจตนาสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ กายทฺวาเร กามาวจรกุสลากุสลวเสน วีสติ เจตนา ลพฺภนฺติ, ตถา วจีทฺวาเรฯ มโนทฺวาเร นวหิ รูปารูปเจตนาหิ สทฺธิํ เอกูนติํสาติ ตีสุ ทฺวาเรสุ เอกูนสตฺตติ เจตนา โหนฺติ, ตปฺปจฺจยํ วิปากสุขทุกฺขํ ทสฺสิตํฯ อวิชฺชาปจฺจยา จาติ อิทํ ตาปิ เจตนา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ยสฺมา ปน ตํ ยถาวุตฺตเจตนาเภทํ กายสงฺขารญฺเจว วจีสงฺขารญฺจ มโนสงฺขารญฺจ ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สามํ อสงฺขาริกจิตฺเตน กโรติ, ปเรหิ การิยมาโน สสงฺขาริกจิตฺเตนาปิ กโรติ, ‘‘อิทํ นาม กมฺมํ กโรติ, ตสฺส เอวรูโป นาม วิปาโก ภวิสฺสตี’’ติ, เอวํ กมฺมญฺจ วิปากญฺจ ชานนฺโตปิ กโรติ, มาตาปิตูสุ เจติยวนฺทนาทีนิ กโรนฺเตสุ อนุกโรนฺตา ทารกา วิย เกวลํ กมฺมเมว ชานนฺโต ‘‘อิมสฺส ปน กมฺมสฺส อยํ วิปาโก’’ติ วิปากํ อชานนฺโตปิ กโรติ, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรตีติอาทิ วุตฺตํฯ

อิเมสุ, อานนฺท, ธมฺเมสูติ เย อิเม ‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขาร’’นฺติอาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ วุตฺตา ฉสตฺตติ ทฺเวสตา เจตนาธมฺมา, อิเมสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชา อุปนิสฺสยโกฏิยา อนุปติตาฯ สพฺเพปิ หิ เต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ อิทานิ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต อวิชฺชาย ตฺเววาติอาทิมาหฯ โส กาโย น โหตีติ ยสฺมิํ กาเย สติ กายสญฺเจตนาปจฺจยํ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, โส กาโย น โหติฯ วาจามเนสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ กาโยติ เจตนากาโย, วาจาปิ เจตนาวาจา, มโนปิ กมฺมมโนเยวฯ ทฺวารกาโย วา กาโยฯ วาจามเนสุปิ เอเสว นโยฯ ขีณาสโว เจติยํ วนฺทติ, ธมฺมํ ภณติ, กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, กถมสฺส กายาทโย น โหนฺตีติ? อวิปากตฺตาฯ ขีณาสเวน หิ กตํ กมฺมํ เนว กุสลํ โหติ นากุสลํฯ อวิปากํ หุตฺวา กิริยามตฺเต ติฏฺฐติ, เตนสฺส เต กายาทโย น โหนฺตีติ วุตฺตํฯ

เขตฺตํ ตํ น โหตีติอาทีสุปิ วิรุหนฏฺเฐน ตํ เขตฺตํ น โหติ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ น โหติ, ปจฺจยฏฺเฐน อายตนํ น โหติ, การณฏฺเฐน อธิกรณํ น โหติฯ