เมนู

3. อุปนิสสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย ‘‘ชานโต อห’’นฺติอาทีสุ ชานโตติ ชานนฺตสฺสฯ ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺสฯ ทฺเวปิ ปทานิ เอกตฺถานิ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ชานโต’’ติ ญาณลกฺขณํ อุปาทาย ปุคฺคลํ นิทฺทิสติฯ ชานนลกฺขณญฺหิ ญาณํฯ ‘‘ปสฺสโต’’ติ ญาณปฺปภาวํ อุปาทายฯ ปสฺสนปฺปภาวญฺหิ ญาณํ, ญาณสมงฺคีปุคฺคโล จกฺขุมา วิย จกฺขุนา รูปานิ , ญาเณน วิวเฏ ธมฺเม ปสฺสติฯ อาสวานํ ขยนฺติ เอตฺถ อาสวานํ ปหานํ อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโวติ อยมฺปิ อาสวกฺขโยติ วุจฺจติ, ภงฺโคปิ มคฺคผลนิพฺพานานิปิฯ ‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.438; วิภ. 831) หิ ขีณากาโร อาสวกฺขโยติ วุจฺจติฯ ‘‘โย อาสวานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธาน’’นฺติ (วิภ. 354) เอตฺถ ภงฺโคฯ

‘‘เสกฺขสฺส สิกฺขมานสฺส, อุชุมคฺคานุสาริโน;

ขยสฺมิํ ปฐมํ ญาณํ, ตโต อญฺญา อนนฺตรา’’ติฯ (อิติวุ. 62); –

เอตฺถ มคฺโคฯ โส หิ อาสเว เขเปนฺโต วูปสเมนฺโต อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อาสวานํ ขโยติ วุตฺโตฯ ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี’’ติ เอตฺถ ผลํฯ ตญฺหิ อาสวานํ ขีณนฺเต อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อาสวานํ ขโยติ วุตฺตํฯ

‘‘อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ, อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ; (ธ. ป. 253) –

เอตฺถ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ อาคมฺม อาสวา ขียนฺติ, ตสฺมา อาสวานํ ขโยติ วุตฺตํฯ อิธ ปน มคฺคผลานิ อธิปฺเปตานิฯ โน อชานโต โน อปสฺสโตติ โย ปน น ชานาติ น ปสฺสติ, ตสฺส โน วทามีติ อตฺโถฯ เอเตน เย อชานโต อปสฺสโตปิ สํสาราทีหิเยว สุทฺธิํ วทนฺติ, เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติฯ ปุริเมน ปททฺวเยน อุปาโย วุตฺโต, อิมินา อนุปายํ ปฏิเสเธติฯ

อิทานิ ยํ ชานโต อาสวานํ ขโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุกาโม กิญฺจ, ภิกฺขเว, ชานโตติ ปุจฺฉํ อารภิฯ ตตฺถ ชานนา พหุวิธาฯ

ทพฺพชาติโก เอว หิ โกจิ ภิกฺขุ ฉตฺตํ กาตุํ ชานาติ, โกจิ จีวราทีนํ อญฺญตรํ, ตสฺส อีทิสานิ กมฺมานิ วตฺตสีเส ฐตฺวา กโรนฺตสฺส สา ชานนา สคฺคมคฺคผลานํ ปทฏฺฐานํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํฯ โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทีนิ กาตุํ ชานาติ, ตสฺเสวํ ชานโต อาสวา วฑฺฒนฺติเยวฯ ตสฺมา ยํ ชานโต ปสฺสโต จ อาสวานํ ขโย โหติ, ตเทว ทสฺเสนฺโต อิติ รูปนฺติอาทิมาหฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโตติ เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ชานนฺตสฺสฯ อาสวานํ ขโย โหตีติ อาสวานํ ขยนฺเต ชาตตฺตา ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ลทฺธนามํ อรหตฺตํ โหติฯ

เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส อาคมนียํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ยมฺปิสฺส ตํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺถ ขยสฺมิํ ขเยญาณนฺติ อาสวกฺขยสงฺขาเต อรหตฺตผเล ปฏิลทฺเธ สติ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ ตญฺหิ อรหตฺตผลสงฺขาเต ขยสฺมิํ ปฐมวารํ อุปฺปนฺเน ปจฺฉา อุปฺปนฺนตฺตา ขเยญาณนฺติ วุจฺจติฯ สอุปนิสนฺติ สการณํ สปฺปจฺจยํฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ สา หิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เอวํ อิโต ปเรสุปิ ลพฺภมานวเสน ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ

วิราโคติ มคฺโคฯ โส หิ กิเลเส วิราเชนฺโต เขเปนฺโต อุปฺปนฺโน, ตสฺมา วิราโคติ วุจฺจติฯ นิพฺพิทาติ นิพฺพิทาญาณํฯ เอเตน พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ พลววิปสฺสนาติ ภยตูปฏฺฐาเน ญาณํ อาทีนวานุปสฺสเน ญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํฯ ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ ยถาสภาวชานนสงฺขาตํ ทสฺสนํฯ เอเตน ตรุณวิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ ตรุณวิปสฺสนา หิ พลววิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติฯ ตรุณวิปสฺสนาติ สงฺขารปริจฺเฉเท ญาณํ กงฺขาวิตรเณ ญาณํ สมฺมสเน ญาณํ มคฺคามคฺเค ญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํฯ สมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธิฯ โส หิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติฯ สุขนฺติ อปฺปนาย ปุพฺพภาคสุขํฯ ตญฺหิ ปาทกชฺฌานสฺส ปจฺจโย โหติฯ ปสฺสทฺธีติ ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิฯ สา หิ อปฺปนาปุพฺพภาคสฺส สุขสฺส ปจฺจโย โหติฯ ปีตีติ พลวปีติฯ สา หิ ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย โหติฯ ปาโมชฺชนฺติ ทุพฺพลปีติฯ สา หิ พลวปีติยา ปจฺจโย โหติฯ สทฺธาติ อปราปรํ อุปฺปชฺชนสทฺธาฯ สา หิ ทุพฺพลปีติยา ปจฺจโย โหติฯ ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺขํฯ ตญฺหิ อปราปรสทฺธาย ปจฺจโย โหติฯ

ชาตีติ สวิการา ขนฺธชาติ ฯ สา หิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปจฺจโย โหติฯ ภโวติ กมฺมภโวฯ (โส หิ สวิการาย ชาติยา ปจฺจโย โหติฯ) เอเตนุปาเยน เสสปทานิปิ เวทิตพฺพานิฯ

ถุลฺลผุสิตเกติ มหาผุสิตเกฯ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาติ เอตฺถ กนฺทรํ นาม ‘ก’นฺติลทฺธนาเมน อุทเกน ทาริโต อุทกภินฺโน ปพฺพตปเทโส, โย ‘‘นิตมฺโพ’’ติปิ ‘‘นทีกุญฺโฉ’’ติปิ วุจฺจติฯ ปทรํ นาม อฏฺฐมาเส เทเว อวสฺสนฺเต ผลิโต ภูมิปฺปเทโสฯ สาขาติ กุสุมฺภคามินิโย ขุทฺทกมาติกาโยฯ กุโสพฺภาติ ขุทฺทกอาวาฏาฯ มหาโสพฺภาติ มหาอาวาฏาฯ กุนฺนทิโยติ ขุทฺทกนทิโยฯ มหานทิโยติ คงฺคายมุนาทิกา มหาสริตาฯ เอวเมว โข , ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขาราติอาทีสุ อวิชฺชา ปพฺพโตติ ทฏฺฐพฺพาฯ อภิสงฺขารา เมโฆติ, วิญฺญาณาทิวฏฺฏํ กนฺทราทโยติ, วิมุตฺติ สาคโรติฯ

ยถา ปพฺพตมตฺถเก เทโว วสฺสิตฺวา ปพฺพตกนฺทราทีนิ ปูเรนฺโต อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺทํ สาครํ ปูเรติ, เอวํ อวิชฺชาปพฺพตมตฺถเก ตาว อภิสงฺขารเมฆสฺส วสฺสนํ เวทิตพฺพํฯ อสฺสุตวา หิ พาลปุถุชฺชโน อวิชฺชาย อญฺญาณี หุตฺวา ตณฺหาย อภิลาสํ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมํ อายูหติ, ตํ กุสลากุสลกมฺมํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิวิญฺญาณาทีนิ นามรูปาทีนํฯ อิติ ปพฺพตมตฺถเก วุฏฺฐเทวสฺส กนฺทราทโย ปูเรตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตกาโล วิย อวิชฺชาปพฺพตมตฺถเก วุฏฺฐสฺส อภิสงฺขารเมฆสฺส ปรมฺปรปจฺจยตาย อนุปุพฺเพน วิญฺญาณาทิวฏฺฏํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโลฯ พุทฺธวจนํ ปน ปาฬิยํ อคหิตมฺปิ ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา วเสน คหิตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ยา หิ ตสฺส กุลเคเห นิพฺพตฺติ, สา กมฺมภวปจฺจยา สวิการา ชาติ นามฯ โส พุทฺธานํ วา พุทฺธสาวกานํ วา สมฺมุขีภาวํ อาคมฺม วฏฺฏโทสทีปกํ ลกฺขณาหฏํ ธมฺมกถํ สุตฺวา วฏฺฏวเสน ปีฬิโต โหติ, เอวมสฺส สวิการา ขนฺธชาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปจฺจโย โหติฯ โส วฏฺฏทุกฺเขน ปีฬิโต อปราปรํ สทฺธํ ชเนตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, เอวมสฺส วฏฺฏทุกฺขํ อปราปรสทฺธาย ปจฺจโย โหติฯ

โส ปพฺพชฺชามตฺเตเนว อสนฺตุฏฺโฐ อูนปญฺจวสฺสกาเล นิสฺสยํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺติํ ปูเรนฺโต ทฺเวมาติกา ปคุณํ กตฺวา กมฺมากมฺมํ อุคฺคเหตฺวา ยาว อรหตฺตา นิชฺชฏํ กตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ วสนฺโต ปถวีกสิณาทีสุ กมฺมํ อารภติ, ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย ทุพฺพลปีติ อุปฺปชฺชติฯ ตทสฺส สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ตํ พลวปีติยา ปจฺจโย โหติฯ พลวปีติ ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา, สา อปฺปนาปุพฺพภาคสุขสฺส, ตํ สุขํ ปาทกชฺฌานสมาธิสฺสฯ โส สมาธินา จิตฺตกลฺลตํ ชเนตฺวา ตรุณวิปสฺสนาย กมฺมํ กโรติฯ อิจฺจสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติ, ตรุณวิปสฺสนา พลววิปสฺสนาย, พลววิปสฺสนา มคฺคสฺส, มคฺโค ผลวิมุตฺติยา, ผลวิมุตฺติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺสาติ ฯ เอวํ เทวสฺส อนุปุพฺเพน สาครํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโล วิย ขีณาสวสฺส วิมุตฺติสาครํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโล เวทิตพฺโพติฯ ตติยํฯ

4. อญฺญติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ ปาวิสีติ ปวิฏฺโฐฯ โส จ น ตาว ปวิฏฺโฐ, ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตตฺตา ปน เอวํ วุตฺโตฯ ยถา กิํ? ยถา ‘‘คามํ คมิสฺสามี’’ติ นิกฺขนฺตปุริโส ตํ คามํ อปฺปตฺโตปิ ‘‘กหํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘คามํ คโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํฯ อติปฺปโคติ ตทา กิร เถรสฺส อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตทิวโส อโหสิ, อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตภิกฺขู โพธิยงฺคเณ เจติยงฺคเณ นิวาสนปารุปนฏฺฐาเนติ อิเมสุ ฐาเนสุ ยาว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, ตาว ปปญฺจํ กโรนฺติฯ เถรสฺส ปน ‘‘ยาว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, ตาว ปริพฺพาชเกหิ สทฺธิํ เอกทฺเวกถาวาเร กริสฺสามี’’ติ จินฺตยโต ยํนูนาหนฺติ เอตทโหสิฯ ปริพฺพาชกานํ อาราโมติ โส กิร อาราโม ทกฺขิณทฺวารสฺส จ เวฬุวนสฺส จ อนฺตรา อโหสิฯ อิธาติ อิเมสุ จตูสุ วาเทสุฯ กิํวาที กิมกฺขายีติ กิํ วทติ กิํ อาจิกฺขติ, กิํ เอตฺถ สมณสฺส โคตมสฺส ทสฺสนนฺติ ปุจฺฉนฺติฯ ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยามาติ, โภตา โคตเมน ยํ วุตฺตํ การณํ, ตสฺส อนุการณํ กเถยฺยามฯ สหธมฺมิโก วาทานุปาโตติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทานุปาโต วาทปฺปวตฺติ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ การณํ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กถํ นาคจฺเฉยฺย? อิทํ วุตฺตํ โหติ – กถํ สพฺพากาเรนปิ สมณสฺส โคตมสฺส วาเท คารยฺหํ การณํ น ภเวยฺยาติ?