4. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[14] จตุตฺเถ อิเม ธมฺเม กตเม ธมฺเมติ เอตฺตกํ ปปญฺจํ กตฺวา กถิตํ, เทสนํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺตีติอาทิ วุตฺตํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ จตุตฺถํฯ

5. กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา

[15] ปญฺจเม สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ ยํ ปณฺฑิตา เทวมนุสฺสา เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สมฺมาทสฺสนํ วทนฺติ, สพฺพมฺปิ ตํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉติฯ ทฺวยนิสฺสิโตติ ทฺเว โกฏฺฐาเส นิสฺสิโตฯ เยภุยฺเยนาติ อิมินา ฐเปตฺวา อริยปุคฺคเล เสสมหาชนํ ทสฺเสติฯ อตฺถิตนฺติ สสฺสตํฯ นตฺถิตนฺติ อุจฺเฉทํฯ โลกสมุทยนฺติ โลโก นาม สงฺขารโลโก, ตสฺส นิพฺพตฺติฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโตติ สมฺมาปญฺญา นาม สวิปสฺสนา มคฺคปญฺญา, ตาย ปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ ยา โลเก นตฺถิตาติ สงฺขารโลเก นิพฺพตฺเตสุ ธมฺเมสุ ปญฺญายนฺเตสฺเวว ยา นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย, สา น โหตีติ อตฺโถฯ โลกนิโรธนฺติ สงฺขารานํ ภงฺคํฯ ยา โลเก อตฺถิตาติ สงฺขารโลเก ภิชฺชมาเนสุ ธมฺเมสุ ปญฺญายนฺเตสฺเวว ยา อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย , สา น โหตีติ อตฺโถฯ

อปิจ โลกสมุทยนฺติ อนุโลมปจฺจยาการํฯ โลกนิโรธนฺติ ปฏิโลมปจฺจยาการํฯ โลกนิสฺสเย ปสฺสนฺตสฺสาปิ หิ ปจฺจยานํ อนุจฺเฉเทน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อนุจฺเฉทํ ปสฺสโต ยา นตฺถีติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย, สา น โหติฯ ปจฺจยนิโรธํ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ปจฺจยนิโรเธน ปจฺจยุปฺปนฺนนิโรธํ ปสฺสโต ยา อตฺถีติ สสฺสตทิฏฺฐิ อุปฺปชฺเชยฺย, สา น โหตีติ อยมฺเปตฺถ อตฺโถฯ

อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธติ อุปเยหิ จ อุปาทาเนหิ จ อภินิเวเสหิ จ วินิพนฺโธฯ ตตฺถ อุปยาติ ทฺเว อุปยา ตณฺหุปโย จ ทิฏฺฐุปโย จฯ อุปาทานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตณฺหาทิฏฺฐิโย หิ ยสฺมา อหํ มมนฺติอาทีหิ อากาเรหิ เตภูมกธมฺเม อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, ตสฺมา อุปยาติ วุจฺจนฺติฯ ยสฺมา ปน เต ธมฺเม อุปาทิยนฺติ เจว อภินิวิสนฺติ จ, ตสฺมา อุปาทานาติ จ อภินิเวสาติ จ วุจฺจนฺติฯ ตาหิ จายํ โลโก วินิพนฺโธฯ เตนาห ‘‘อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ’’ติฯ

ตญฺจายนฺติ ตญฺจ อุปยุปาทานํ อยํ อริยสาวโกฯ เจตโส อธิฏฺฐานนฺติ จิตฺตสฺส ปติฏฺฐานภูตํฯ อภินิเวสานุสยนฺติ อภินิเวสภูตญฺจ อนุสยภูตญฺจฯ ตณฺหาทิฏฺฐีสุ หิ อกุสลจิตฺตํ ปติฏฺฐาติ, ตา จ ตสฺมิํ อภินิวิสนฺติ เจว อนุเสนฺติ จ, ตสฺมา ตทุภยํ เจตโส อธิฏฺฐานํ อภินิเวสานุสยนฺติ จ อาหฯ น อุเปตีติ น อุปคจฺฉติฯ น อุปาทิยตีติ น คณฺหาติฯ นาธิฏฺฐาตีติ น อธิฏฺฐาติ, กินฺติ? อตฺตา เมติฯ ทุกฺขเมวาติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺธมตฺตเมวฯ น กงฺขตีติ ‘‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, น อญฺโญ เอตฺถ สตฺโต นาม อตฺถี’’ติ กงฺขํ น กโรติฯ น วิจิกิจฺฉตีติ น วิจิกิจฺฉํ อุปฺปาเทติฯ

อปรปฺปจฺจยาติ น ปรปฺปจฺจเยน, อญฺญสฺส อปตฺติยาเยตฺวา อตฺตปจฺจกฺขญาณเมวสฺส เอตฺถ โหตีติฯ เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺฐิ โหตีติ เอวํ สตฺตสญฺญาย ปหีนตฺตา เอตฺตเกน สมฺมาทสฺสนํ นาม โหตีติ มิสฺสกสมฺมาทิฏฺฐิํ อาหฯ อยเมโก อนฺโตติ เอส เอโก นิกูฏนฺโต ลามกนฺโต ปฐมกํ สสฺสตํฯ อยํ ทุติโยติ เอส ทุติโย สพฺพํ นตฺถีติ อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิสงฺขาโต นิกูฏนฺโต ลามกนฺโต ทุติยโก อุจฺเฉโทติ อตฺโถฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ ปญฺจมํฯ

6. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[16] ฉฏฺเฐ นิพฺพิทายาติ นิพฺพินฺทนตฺถายฯ วิราคายาติ วิรชฺชนตฺถายฯ นิโรธายาติ นิรุชฺฌนตฺถายฯ ปฏิปนฺโน โหตีติ เอตฺถ สีลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโนติ เวทิตพฺโพฯ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ โลกุตฺตรสฺส นิพฺพานธมฺมสฺส อนุธมฺมภูตํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโนฯ อนุธมฺมภูตนฺติ อนุรูปสภาวภูตํฯ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธาติ นิพฺพิทาย เจว วิราเคน จ นิโรเธน จฯ อนุปาทา วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กิญฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา วิมุตฺโตฯ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโตติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิพฺพานปฺปตฺโตฯ อลํ วจนายาติ, เอวํ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ยุตฺโต อนุจฺฉวิโกติ อตฺโถ ฯ เอวเมตฺถ เอเกน นเยน ธมฺมกถิกสฺส ปุจฺฉา กถิตา, ทฺวีหิ ตํ วิเสเสตฺวา เสกฺขาเสกฺขภูมิโย นิทฺทิฏฺฐาติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[17] สตฺตเม อเจโล กสฺสโปติ ลิงฺเคน อเจโล นิจฺเจโล, นาเมน กสฺสโปฯ ทูรโตวาติ มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุตํ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโต เอว อทฺทสฯ กิญฺจิเทว เทสนฺติ กิญฺจิเทว การณํฯ โอกาสนฺติ ปญฺหพฺยากรณสฺส ขณํ กาลํฯ อนฺตรฆรนฺติ ‘‘น ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามี’’ติ เอตฺถ อนฺโตนิเวสนํ อนฺตรฆรํฯ ‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ อนฺตรฆเร คมิสฺสามี’’ติ เอตฺถ อินฺทขีลโต ปฏฺฐาย อนฺโตคาโมฯ อิธาปิ อยเมว อธิปฺเปโตฯ ยทากงฺขสีติ ยํ อิจฺฉสิฯ

กสฺมา ปน ภควา กเถตุกาโม ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปีติ? คารวชนนตฺถํฯ ทิฏฺฐิคติกา หิ ขิปฺปํ กถิยมาเน คารวํ น กโรนฺติ, ‘‘สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตุมฺปิ ปุจฺฉิตุมฺปิ สุกรํ, ปุจฺฉิตมตฺเตเยว กเถตี’’ติ วจนมฺปิ น สทฺทหนฺติฯ ทฺเว ตโย วาเร ปฏิกฺขิตฺเต ปน คารวํ กโรนฺติ, ‘‘สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตุมฺปิ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุมฺปิ ทุกฺกร’’นฺติ ยาวตติยํ ยาจิเต กถิยมานํ สุสฺสูสนฺติ สทฺทหนฺติฯ อิติ ภควา ‘‘อยํ สุสฺสูสิสฺสติ สทฺทหิสฺสตี’’ติ ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา กเถสิฯ อปิจ ยถา ภิสกฺโก เตลํ วา ผาณิตํ วา ปจนฺโต มุทุปากขรปากานํ ปากกาลํ อาคมยมาโน ปากกาลํ อนติกฺกมิตฺวาว โอตาเรติฯ เอวํ ภควา สตฺตานํ ญาณปริปากํ อาคมยมาโน ‘‘เอตฺตเกน กาเลน อิมสฺส ญาณํ ปริปากํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวาว ยาวตติยํ ยาจาเปสิฯ

มา เหวํ, กสฺสปาติ, กสฺสป, มา เอวํ ภณิฯ สยํกตํ ทุกฺขนฺติ หิ วตฺตุํ น วฏฺฏติ, อตฺตา นาม โกจิ ทุกฺขสฺส การโก นตฺถีติ ทีเปติฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อการเณน ยทิจฺฉาย อุปฺปนฺนํฯ อิติ ปุฏฺโฐ สมาโนติ กสฺมา เอวมาห? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อยํ ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติอาทินา ปุฏฺโฐ ‘มา เหว’นฺติ วทติ, ‘นตฺถี’ติ ปุฏฺโฐ ‘อตฺถี’ติ วทติฯ ‘ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ น ปสฺสตี’ติ ปุฏฺโฐ ‘ชานามิ ขฺวาห’นฺติ วทติฯ