11. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา

[245] เอกาทสเม มหากปฺปิโนติ เอวํนามโก อภิญฺญาพลปฺปตฺโต อสีติมหาสาวกานํ อพฺภนฺตโร มหาเถโรฯ โส กิร คิหิกาเล กุกฺกุฏวตีนคเร ติโยชนสติกํ รชฺชํ อกาสิฯ ปจฺฉิมภวิกตฺตา ปน ตถารูปํ สาสนํ โสตุํ โอหิตโสโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ อมจฺจสหสฺสปริวุโต อุยฺยานกีฬิกํ อคมาสิฯ ตทา จ มชฺฌิมเทสโต ชงฺฆวาณิชา ตํ นครํ คนฺตฺวา, ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา, ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปณฺณาการหตฺถา ราชกุลทฺวารํ คนฺตฺวา, ‘‘ราชา อุยฺยานํ คโต’’ติ สุตฺวา, อุยฺยานํ คนฺตฺวา, ทฺวาเร ฐิตา, ปฏิหารสฺส อาโรจยิํสุฯ อถ รญฺโญ นิเวทิเต ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา นิยฺยาติตปณฺณากาเร วนฺทิตฺวา ฐิเต, ‘‘ตาตา, กุโต อาคตตฺถา’’ติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘สาวตฺถิโต เทวา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ โว รฏฺฐํ สุภิกฺขํ, ธมฺมิโก ราชา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน ตุมฺหากํ เทเส กิญฺจิ สาสน’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ, เทว, น ปน สกฺกา อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ กเถตุ’’นฺติฯ ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิฯ เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา, ‘‘เทว, อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุฯ รญฺโญ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจเน สุตมตฺเต สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตโต ‘‘พุทฺโธติ, ตาตา, วทถา’’ติ? อาหฯ ‘‘พุทฺโธติ เทว วทามา’’ติฯ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา, ‘‘พุทฺโธติ ปทํ อปริมาณํ, นาสฺส สกฺกา ปริมาณํ กาตุ’’นฺติ ตสฺมิํเยว ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ปุน ‘‘อญฺญํ กิํ สาสน’’นฺติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว ธมฺมรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อปรมฺปิ สตสหสฺสํ ทตฺวา ปุน ‘‘อญฺญํ กิํ สาสน’’นฺติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘สงฺฆรตนํ เทว อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อปรมฺปิ สตสหสฺสํ ทตฺวา ทินฺนภาวํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา, ‘‘ตาตา, เทวิยา สนฺติกํ คจฺฉถา’’ติ เปเสสิฯ เตสุ คเตสุ อมจฺเจ ปุจฺฉิ, ‘‘ตาตา, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘เทว ตุมฺเห กิํ กตฺตุกามา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ เต สพฺเพปิ ฆรํ วา กุฏุมฺพํ วา อนปโลเกตฺวา เย อสฺเส อารุยฺห คตา, เตเหว นิกฺขมิํสุฯ

วาณิชา อโนชาเทวิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปณฺณํ ทสฺเสสุํฯ สา วาเจตฺวา ‘‘รญฺญา ตุมฺหากํ พหู กหาปณา ทินฺนา, กิํ ตุมฺเหหิ กตํ, ตาตา’’ติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘ปิยสาสนํ เทวิ อานีต’’นฺติฯ ‘‘อมฺเหปิ สกฺกา, ตาตา, สุณาเปตุ’’นฺติฯ ‘‘สกฺกา เทวิ, อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ ปน วตฺตุํ น สกฺกา’’ติฯ สา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิฯ เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา รญฺโญ อาโรจิตนเยเนว อาโรเจสุํฯ สาปิ สุตฺวา อุปฺปนฺนปาโมชฺชา เตเนว นเยน เอเกกสฺมิํ ปเท ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปฏิญฺญาคณนาย ตีณิ ตีณิ กตฺวา นวสตสหสฺสานิ อทาสิฯ วาณิชา สพฺพานิปิ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ลภิํสุฯ อถ เน ‘‘ราชา กหํ, ตาตา’’ติ, ปุจฺฉิฯ ‘‘ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต เทวี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาตา, ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา รญฺญา สทฺธิํ คตานํ อมจฺจานํ มาตุคาเม ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน สามิกานํ คตฏฺฐานํ ชานาถ อมฺมา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชานาม อยฺเย, รญฺญา สทฺธิํ อุยฺยานกีฬิกํ คตา’’ติฯ อาม คตา, ตตฺถ ปน คนฺตฺวา, ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน, ธมฺโม อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา, ‘‘ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา’’ติ คตาฯ ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห ปน อยฺเย กิํ กตฺตุกามา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, น เตหิ วนฺตวมนํ ชิวฺหคฺเค ฐเปยฺย’’นฺติฯ ‘‘ยทิ เอวํ, มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ สพฺพา รเถ โยชาเปตฺวา นิกฺขมิํสุฯ

ราชาปิ อมจฺจสหสฺเสน สทฺธิํ คงฺคาย ตีรํ ปาปุณิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย คงฺคา ปูรา โหติฯ

อถ นํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ คงฺคา ปูรา จณฺฑมจฺฉากิณฺณา, อมฺเหหิ สทฺธิํ อาคตา ทาสา วา มนุสฺสา วา นตฺถิ, เย โน นาวํ วา อุฬุมฺปํ วา กตฺวา ทเทยฺยุํ, เอตสฺส ปน สตฺถุ คุณา นาม เหฏฺฐา อวีจิโต อุปริ ยาว ภวคฺคา ปตฺถฏา, สเจ เอส สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อิเมสํ อสฺสานํ ขุรปิฏฺฐานิ มา เตเมนฺตู’’ติ อุทกปิฏฺเฐน อสฺเส ปกฺขนฺทาเปสุํ ฯ เอกอสฺสสฺสาปิ ขุรปิฏฺฐมตฺตํ น เตมิ, ราชมคฺเคน คจฺฉนฺตา วิย ปรตีรํ ปตฺวา ปุรโต อญฺญํ มหานทิํ ปาปุณิํสุฯ ตตฺถ อญฺญา สจฺจกิริยา นตฺถิ, ตาย เอว สจฺจกิริยาย ตมฺปิ อฑฺฒโยชนวิตฺถารํ นทิํ อติกฺกมิํสุฯ อถ ตติยํ จนฺทภาคํ นาม มหานทิํ ปตฺวา ตมฺปิ ตาย เอว สจฺจกิริยาย อติกฺกมิํสุฯ

สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โอโลเกนฺโต ‘‘อชฺช มหากปฺปิโน ติโยชนสติกํ รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวาโร มม สนฺติเก ปพฺพชิตุํ อาคจฺฉตี’’ติ ทิสฺวา, ‘‘มยา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุํ ยุตฺต’’นฺติ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา, ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา, ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา, อากาเส อุปฺปติตฺวา จนฺทภาคาย นทิยา ตีเร เตสํ อุตฺตรณติตฺถสฺส อภิมุเข ฐาเน มหานิคฺโรธรุกฺโข อตฺถิ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสิฯ เต เตน ติตฺเถน อุตฺตรนฺตา จ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ วิธาวนฺติโย โอโลเกนฺตา ทสพลสฺส ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ ทิสฺวา, ‘‘ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มยํ ปพฺพชิตา, อทฺธา โส เอโส’’ติ ทสฺสเนเนว นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอนตา วนฺทมานา อาคมฺม สตฺถารํ วนฺทิํสุฯ ราชา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธิํ อมจฺจสหสฺเสนฯ สตฺถา เตสํ ธมฺมํ กเถสิฯ เทสนาปริโยสาเน สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺฐาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจิํสุฯ สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ อิเม จีวรทานสฺส ทินฺนตฺตา อตฺตโน จีวรานิ คเหตฺวาว อาคตา’’ติ สุวณฺณวณฺณํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา, ‘‘เอถ ภิกฺขโว สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ อาหฯ สาว เตสํ อายสฺมนฺตานํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิ, วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา วิย สตฺถารํ ปริวารยิํสุฯ

อโนชาปิ เทวี รถสหสฺสปริวารา คงฺคาตีรํ ปตฺวา รญฺโญ อตฺถาย อาภตํ นาวํ วา อุฬุมฺปํ วา อทิสฺวา อตฺตโน พฺยตฺตตาย จินฺเตสิ – ‘‘ราชา สจฺจกิริยํ กตฺวา คโต ภวิสฺสติ, โส ปน สตฺถา น เกวลํ เตสํเยว อตฺถาย นิพฺพตฺโต, สเจ โส สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อมฺหากํ รถา มา อุทเก นิมุชฺชิํสู’’ติ อุทกปิฏฺเฐ รเถ ปกฺขนฺทาเปสิฯ รถานํ เนมิวฏฺฏิมตฺตมฺปิ น เตมิฯ ทุติยตติยนทีปิ เตเนว สจฺจกาเรน อุตฺตรมานาเยว นิคฺโรธรุกฺขมูเล สตฺถารํ อทฺทสฯ สตฺถา ‘‘อิมาสํ อตฺตโน สามิเก ปสฺสนฺตีนํ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชิตฺวา มคฺคผลานํ อนฺตรายํ กเรยฺย, โส เอวํ กาตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ยถา อญฺญมญฺเญ น ปสฺสนฺติ, ตถา อกาสิฯ ตา สพฺพาปิ ติตฺถโต อุตฺตริตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิสีทิํสุฯ สตฺถา ตาสํ ธมฺมํ กเถสิ, เทสนาปริโยสาเน สพฺพาปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อญฺญมญฺเญ ปสฺสิํสุฯ สตฺถา ‘‘อุปฺปลวณฺณา อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิฯ เถรี อาคนฺตฺวา สพฺพา ปพฺพาเชตฺวา อาทาย ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสยํ คตาฯ สตฺถา ภิกฺขุสหสฺสํ คเหตฺวา อากาเสน เชตวนํ อคมาสิฯ อิมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘มหากปฺปิโนติ เอวํ นามโก อภิญฺญาพลปฺปตฺโต อสีติมหาสาวกานํ อพฺภนฺตโร มหาเถโร’’ติฯ

ชเนตสฺมินฺติ ชนิเต ปชายาติ อตฺโถฯ เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ‘‘มยํ วาเสฏฺฐา โคตมา’’ติ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ ปฏิชานนฺติ, เตสํ ขตฺติโย เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโนติ อฏฺฐหิ วิชฺชาหิ เจว ปนฺนรสธมฺมเภเทน จรเณน จ สมนฺนาคโตฯ ตปตีติ วิโรจติฯ ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณติ ขีณาสวพฺราหฺมโณ ทุวิเธน ฌาเนน ฌายมาโน ตปติ วิโรจติฯ ตสฺมิํ ปน ขเณ กาลุทายิตฺเถโร ทุวิเธน ฌาเนน ฌายมาโน อวิทูเร นิสินฺโน โหติฯ พุทฺโธ ตปตีติ สพฺพญฺญุพุทฺโธ วิโรจติฯ สพฺพมงฺคลคาถา กิเรสาฯ ภาติกราชา กิร เอกํ ปูชํ กาเรตฺวา อาจริยกํ อาห – ‘‘ตีหิ รตเนหิ อมุตฺตํ เอกํ ชยมงฺคลํ วทถา’’ติฯ โส เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สมฺมสิตฺวา อิมํ คาถํ วทนฺโต ‘‘ทิวา ตปติ อาทิจฺโจ’’ติ วตฺวา อตฺถงฺคเมนฺตสฺส สูริยสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ ‘‘รตฺติมาภาติ จนฺทิมา’’ติ, อุฏฺฐหนฺตสฺส จนฺทสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ ‘‘สนฺนทฺโธ ขตฺติโย ตปตี’’ติ รญฺโญ อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ ‘‘ฌายี ตปติ พฺราหฺมโณ’’ติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ ‘‘พุทฺโธ ตปติ เตชสา’’ติ วตฺวา ปน มหาเจติยสฺส อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิฯ อถ นํ ราชา ‘‘มา หตฺถํ โอตาเรหี’’ติ อุกฺขิตฺตสฺมิํเยว หตฺเถ สหสฺสํ ฐเปสิฯ เอกาทสมํฯ

12. สหายกสุตฺตวณฺณนา

[246] ทฺวาทสเม จิรรตฺตํสเมติกาติ ทีฆรตฺตํ สํสนฺทิตฺวา สเมตฺวา ฐิตลทฺธิโนฯ เต กิร ปญฺจชาติสตานิ เอกโตว วิจริํสุฯ สเมติ เนสํ สทฺธมฺโมติ อิทานิ อิเมสํ อยํ สาสนธมฺโม สํสนฺทติ สเมติฯ ธมฺเม พุทฺธปฺปเวทิเตติ พุทฺเธน ปเวทิเต ธมฺเม เอเตสํ สาสนธมฺโม โสภตีติ อตฺโถฯ สุวินีตา กปฺปิเนนาติ อตฺตโน อุปชฺฌาเยน อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม สุฏฺฐุ วินีตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ ทฺวาทสมํฯ

ภิกฺขุสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

นิทานวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ