2. อุปติสฺสสุตฺตวณฺณนา

[236] ทุติเย อตฺถิ นุ โข ตํ กิญฺจิ โลกสฺมินฺติ อิทํ อติอุฬารมฺปิ สตฺตํ วา สงฺขารํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ สตฺถุปิ โขติ อิทํ ยสฺมา อานนฺทตฺเถรสฺส สตฺถริ อธิมตฺโต ฉนฺโท จ เปมญฺจ, ตสฺมา ‘‘กิํ นุ โข อิมสฺส เถรสฺส สตฺถุ วิปริณาเมนปิ โสกาทโย นุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ ชานนตฺถํ ปุจฺฉติ? ทีฆรตฺตนฺติ สูกรขตเลณทฺวาเร ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺตํ เทสิตทิวสโต ปฏฺฐาย อติกฺกนฺตกาลํ สนฺธายาหฯ ตสฺมิญฺหิ ทิวเส เถรสฺส อิเม วฏฺฏานุคตกิเลสา สมูหตาติฯ ทุติยํฯ

3. ฆฏสุตฺตวณฺณนา

[237] ตติเย เอกวิหาเรติ เอกสฺมิํ คพฺเภฯ ตทา กิร พหู อาคนฺตุกา ภิกฺขู สนฺนิปติํสุฯ ตสฺมิํ ปริเวณคฺเคน วา วิหารคฺเคน วา เสนาสเนสุ อปาปุณนฺเตสุ ทฺวินฺนํ เถรานํ เอโก คพฺโภ สมฺปตฺโตฯ เต ทิวา ปาฏิเยกฺเกสุ ฐาเนสุ นิสีทนฺติ, รตฺติํ ปน เนสํ อนฺตเร จีวรสาณิํ ปสาเรนฺติฯ เต อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตปตฺตฏฺฐาเนเยว นิสีทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกวิหาเร’’ติฯ โอฬาริเกนาติ อิทํ โอฬาริการมฺมณตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตธาตุวิหาเรน หิ โส วิหาสิ, เตสญฺจ รูปายตนสทฺทายตนสงฺขาตํ โอฬาริกํ อารมฺมณํฯ อิติ ทิพฺพจกฺขุนา รูปสฺส ทิฏฺฐตฺตา ทิพฺพาย จ โสตธาตุยา สทฺทสฺส สุตตฺตา โส วิหาโร โอฬาริโก นาม ชาโตฯ ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌีติ ภควโต รูปทสฺสนตฺถาย วิสุทฺธํ อโหสิฯ ทิพฺพา จ โสตธาตูติ สาปิ ภควโต สทฺทสุณนตฺถํ วิสุชฺฌิ ฯ ภควโตปิ เถรสฺส รูปทสฺสนตฺถญฺเจว สทฺทสุณนตฺถญฺจ ตทุภยํ วิสุชฺฌิฯ ตทา กิร เถโร ‘‘กถํ นุ โข เอตรหิ สตฺถา วิหรตี’’ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา สตฺถารํ เชตวเน วิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ตสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณิฯ สตฺถาปิ ตเถว อกาสิฯ เอวํ เต อญฺญมญฺญํ ปสฺสิํสุ เจว, สทฺทญฺจ อสฺโสสุํฯ

อารทฺธวีริโยติ ปริปุณฺณวีริโย ปคฺคหิตวีริโยฯ ยาวเทว อุปนิกฺเขปนมตฺตายาติ ติโยชนสหสฺสวิตฺถารสฺส หิมวโต สนฺติเก ฐปิตา สาสปมตฺตา ปาสาณสกฺขรา ‘‘หิมวา นุ โข มหา, อยํ นุ โข ปาสาณสกฺขรา’’ติ เอวํ ยาว อุปนิกฺเขปนมตฺตสฺเสว อตฺถาย ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํฯ โลณฆฏายาติ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยา อาธารกํ กตฺวา มุขวฏฺฏิยา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ ฐิตาย โลณจาฏิยาติ ทสฺเสติฯ

อิเม ปน เถรา อุปมํ อาหรนฺตา สริกฺขเกเนว จ วิชฺชมานคุเณน จ อาหริํสุฯ กถํ? อยญฺหิ อิทฺธิ นาม อจฺจุคฺคตฏฺเฐน เจว วิปุลฏฺเฐน จ หิมวนฺตสทิสา, ปญฺญา จตุภูมกธมฺเม อนุปวิสิตฺวา ฐิตฏฺเฐน สพฺพพฺยญฺชเนสุ อนุปวิฏฺฐโลณรสสทิสาฯ เอวํ ตาว สริกฺขกฏฺเฐน อาหริํสุฯ สมาธิลกฺขณํ ปน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิภูตํ ปากฏํฯ กิญฺจาปิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อวิชฺชมานอิทฺธิ นาม นตฺถิ, ภควตา ปน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ อยเมว เอตทคฺเค ฐปิโตฯ วิปสฺสนาลกฺขณํ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วิภูตํ ปากฏํฯ กิญฺจาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาปิ ปญฺญา อตฺถิ, ภควตา ปน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.189) อยเมว เอตทคฺเค ฐปิโตฯ ตสฺมา ยถา เอเต อญฺญมญฺญสฺส ธุรํ น ปาปุณนฺติ, เอวํ วิชฺชมานคุเณน อาหริํสุฯ สมาธิลกฺขณสฺมิญฺหิ มหาโมคฺคลฺลาโน นิปฺผตฺติํ คโต, วิปสฺสนาลกฺขเณ สาริปุตฺตตฺเถโร, ทฺวีสุปิ เอเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺโธติฯ ตติยํฯ

4. นวสุตฺตวณฺณนา

[238] จตุตฺเถ อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิรุสฺสุกฺโกฯ สงฺกสายตีติ วิหรติฯ เวยฺยาวจฺจนฺติ จีวเร กตฺตพฺพกิจฺจํฯ อาภิเจตสิกานนฺติ อภิจิตฺตํ อุตฺตมจิตฺตํ นิสฺสิตานํฯ นิกามลาภีติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชนสมตฺถตาย นิกามลาภีฯ อกิจฺฉลาภีติ ฌานปาริปนฺถิเก สุเขน วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปชฺชนสมตฺถตาย อทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐานสมตฺถตาย วิปุลลาภี, ปคุณชฺฌาโนติ อตฺโถฯ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลวีริยํ ปวตฺเตตฺวาฯ จตุตฺถํฯ

5. สุชาตสุตฺตวณฺณนา

[239] ปญฺจเม อภิรูโปติ อญฺญานิ รูปานิ อติกฺกนฺตรูโปฯ ทสฺสนีโยติ ทฏฺฐพฺพยุตฺโตฯ ปาสาทิโกติ ทสฺสเนน จิตฺตํ ปสาเทตุํ สมตฺโถฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ ฉวิวณฺณสุนฺทรตายฯ ปญฺจมํฯ