4. โอกฺขาสุตฺตวณฺณนา

[226] จตุตฺเถ โอกฺขาสตนฺติ มหามุขอุกฺขลีนํ สตํฯ ทานํ ทเทยฺยาติ ปณีตโภชนภริตานํ มหาอุกฺขลีนํ สตํ ทานํ ทเทยฺยฯ ‘‘อุกฺกาสต’’นฺติปิ ปาโฐ , ตสฺส ทณฺฑทีปิกาสตนฺติ อตฺโถฯ เอกาย ปน ทีปิกาย ยตฺตเก ฐาเน อาโลโก โหติ, ตโต สตคุณํ ฐานํ สตฺตหิ รตเนหิ ปูเรตฺวา ทานํ ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ คทฺทุหนมตฺตนฺติ โคทุหนมตฺตํ, คาวิยา เอกวารํ อคฺคถนากฑฺฒนมตฺตนฺติ อตฺโถฯ คนฺธอูหนมตฺตํ วา, ทฺวีหิ องฺคุลีหิ คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวา เอกวารํ ฆายนมตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอตฺตกมฺปิ หิ กาลํ โย ปน คพฺภปริเวณวิหารูปจาร ปริจฺเฉเทน วา จกฺกวาฬปริจฺเฉเทน วา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ วา สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณํ เมตฺตจิตฺตํ ภาเวตุํ สกฺโกติ, อิทํ ตโต เอกทิวสํ ติกฺขตฺตุํ ทินฺนทานโต มหปฺผลตรํฯ จตุตฺถํฯ

5. สตฺติสุตฺตวณฺณนา

[227] ปญฺจเม ปฏิเลณิสฺสามีติอาทีสุ อคฺเค ปหริตฺวา กปฺปาสวฏฺฏิํ วิย นาเมนฺโต นิยฺยาสวฏฺฏิํ วิย จ เอกโต กตฺวา อลฺลิยาเปนฺโต ปฏิเลเณติ นามฯ มชฺเฌ ปหริตฺวา นาเมตฺวา ธาราย วา ปหริตฺวา ทฺเวปิ ธารา เอกโต อลฺลิยาเปนฺโต ปฏิโกฏฺเฏติ นามฯ กปฺปาสวฏฺฏนกรณียํ วิย ปวตฺเตนฺโต จิรกาลํ สํเวลฺลิตกิลญฺชํ ปสาเรตฺวา ปุน สํเวลฺเลนฺโต วิย จ ปฏิวฏฺเฏติ นามฯ ปญฺจมํฯ

6. ธนุคฺคหสุตฺตวณฺณนา

[228] ฉฏฺเฐ ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหาติ ทฬฺหธนุโน อิสฺสาสาฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติ, ทฺวิสหสฺสถามํ นาม ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา อุกฺขิตฺตสฺส ปถวิโต มุจฺจติฯ สุสิกฺขิตาติ ทสทฺวาทสวสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺปาฯ กตหตฺถาติ โย สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, โส กตหตฺโถ น โหติ, อิเม ปน กตหตฺถา จิณฺณวสีภาวาฯ กตูปาสนาติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาฯ

ตสฺส ปุริสสฺส ชโวติ เอวรูโป อญฺโญ ปุริโส นาม น ภูตปุพฺโพ, โพธิสตฺตสฺเสว ปน ชวนหํสกาโล นาม อาสิฯ

ตทา โพธิสตฺโต จตฺตาริ กณฺฑานิ อาหริฯ ตทา กิรสฺส กนิฏฺฐภาตโร ‘‘มยํ, ภาติก, สูริเยน สทฺธิํ ชวิสฺสามา’’ติ อาโรเจสุํฯ โพธิสตฺโต อาห – ‘‘สูริโย สีฆชโว, น สกฺขิสฺสถ ตุมฺเห เตน สทฺธิํ ชวิตุ’’นฺติฯ เต ทุติยํ ตติยมฺปิ ตเถว วตฺวา เอกทิวสํ ‘‘คจฺฉามา’’ติ ยุคนฺธรปพฺพตํ อารุหิตฺวา นิสีทิํสุฯ โพธิสตฺโต ‘‘กหํ เม ภาตโร’’ติ? ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘สูริเยน สทฺธิํ ชวิตุํ คตา’’ติ วุตฺเต, ‘‘วินสฺสิสฺสนฺติ ตปสฺสิโน’’ติ เต อนุกมฺปมาโน สยมฺปิ คนฺตฺวา เตสํ สนฺติเก นิสีทิฯ อถ สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต ทฺเวปิ ภาตโร สูริเยน สทฺธิํเยว อากาสํ ปกฺขนฺตา, โพธิสตฺโตปิ เตหิ สทฺธิํเยว ปกฺขนฺโตฯ เตสุ เอกสฺส อปตฺเตเยว อนฺตรภตฺตสมเย ปกฺขนฺตเรสุ อคฺคิ อุฏฺฐหิ, โส ภาตรํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ ตเมนํ โพธิสตฺโต ‘‘มา ภายี’’ติ สมสฺสาเสตฺวา ปกฺขปญฺชเรน ปลิเวเฐตฺวา ทรถํ วิโนเทตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ เปเสสิฯ

ทุติโย ยาว อนฺตรภตฺตา ชวิตฺวา ปกฺขนฺตเรสุ อคฺคิมฺหิ อุฏฺฐหิเต ตเถวาหฯ ตมฺปิ โส ตเถว กตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ เปเสสิฯ สยํ ปน ยาว มชฺฌนฺหิกา ชวิตฺวา, ‘‘เอเต พาลาติ มยาปิ พาเลน น ภวิตพฺพ’’นฺติ นิวตฺติตฺวา – ‘‘อทิฏฺฐสหายกํ พาราณสิราชํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ พาราณสิํ อคมาสิฯ ตสฺมิํ นครมตฺถเก ปริพฺภมนฺเต ทฺวาทสโยชนํ นครํ ปตฺตกฏาเหน โอตฺถฏปตฺโต วิย อโหสิฯ อถ ปริพฺภมนฺตสฺส ปริพฺภมนฺตสฺส ตตฺถ ตตฺถ ฉิทฺทานิ ปญฺญายิํสุฯ สยมฺปิ อเนกหํสสหสฺสสทิโส ปญฺญายิฯ โส เวคํ ปฏิสํหริตฺวา ราชเคหาภิมุโข อโหสิฯ ราชา โอโลเกตฺวา – ‘‘อาคโต กิร เม ปิยสหาโย ชวนหํโส’’ติ วาตปานํ วิวริตฺวา รตนปีฐํ ปญฺญาเปตฺวา โอโลเกนฺโต อฏฺฐาสิฯ โพธิสตฺโต รตนปีเฐ นิสีทิฯ

อถสฺส ราชา สหสฺสปาเกน เตเลน ปกฺขนฺตรานิ มกฺเขตฺวา, มธุลาเช เจว มธุรปานกญฺจ อทาสิฯ ตโต นํ กตปริโภคํ ‘‘สมฺม, กหํ อคมาสี’’ติ? ปุจฺฉิฯ โส ตํ ปวตฺติํ อาโรเจตฺวา ‘‘อถาหํ, มหาราช, ยาว มชฺฌนฺหิกา ชวิตฺวา – ‘นตฺถิ ชวิเตน อตฺโถ’ติ นิวตฺโต’’ติ อาจิกฺขิฯ

อถ ราชา อาห – ‘‘อหํ, สามิ, ตุมฺหากํ สูริเยน สทฺธิํ ชวนเวคํ ปสฺสิตุกาโม’’ติ ฯ ทุกฺกรํ, มหาราช, น สกฺกา ตยา ปสฺสิตุนฺติฯ เตน หิ, สามิ, สริกฺขกมตฺตมฺปิ ทสฺเสหีติฯ อาม, มหาราช, ธนุคฺคเห สนฺนิปาเตหีติฯ ราชา สนฺนิปาเตสิฯ หํโส ตโต จตฺตาโร คเหตฺวา นครมชฺเฌ โตรณํ กาเรตฺวา อตฺตโน คีวาย ฆณฺฑํ ปิฬนฺธาเปตฺวา โตรณสฺส อุปริ นิสีทิตฺวา – ‘‘จตฺตาโร ชนา โตรณํ นิสฺสาย จตุทิสาภิมุขา เอเกกํ กณฺฑํ ขิปนฺตู’’ติ วตฺวา, สยํ ปฐมกณฺเฑเนว สทฺธิํ อุปฺปติตฺวา, ตํ กณฺฑํ อคฺคเหตฺวาว, ทกฺขิณาภิมุขํ คตกณฺฑํ ธนุโต รตนมตฺตาปคตํ คณฺหิฯ ทุติยํ ทฺวิรตนมตฺตาปคตํ, ตติยํ ติรตนมตฺตาปคตํ, จตุตฺถํ ภูมิํ อปฺปตฺตเมว คณฺหิฯ อถ นํ จตฺตาริ กณฺฑานิ คเหตฺวา โตรเณ นิสินฺนกาเลเยว อทฺทสํสุฯ โส ราชานํ อาห – ‘‘ปสฺส, มหาราช, เอวํสีโฆ อมฺหากํ ชโว’’ติฯ เอวํ โพธิสตฺเตเนว ชวนหํสกาเล ตานิ กณฺฑานิ อาหริตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ปุรโต ธาวนฺตีติ อคฺคโต ชวนฺติฯ น ปเนตา สพฺพกาลํ ปุรโตว โหนฺติ, กทาจิ ปุรโต, กทาจิ ปจฺฉโต โหนฺติฯ อากาสฏฺฐกวิมาเนสุ หิ อุยฺยานานิปิ โหนฺติ โปกฺขรณิโยปิ, ตา ตตฺถ นหายนฺติ, อุทกกีฬํ กีฬมานา ปจฺฉโตปิ โหนฺติ, เวเคน ปน คนฺตฺวา ปุน ปุรโตว ธาวนฺติฯ อายุสงฺขาราติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ ตโต สีฆตรํ ขียติฯ อรูปธมฺมานํ ปน เภโท น สกฺกา ปญฺญาเปตุํฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อาณิสุตฺตวณฺณนา

[229] สตฺตเม ทสารหานนฺติ เอวํนามกานํ ขตฺติยานํฯ เต กิร สตโต ทสภาคํ คณฺหิํสุ, ตสฺมา ‘‘ทสารหา’’ติ ปญฺญายิํสุฯ อานโกติ เอวํลทฺธนาโม มุทิงฺโคฯ หิมวนฺเต กิร มหากุฬีรทโห อโหสิฯ ตตฺถ มหนฺโต กุฬีโร โอติณฺโณติณฺณํ หตฺถิํ ขาทติฯ อถ หตฺถี อุปทฺทุตา เอกํ กเรณุํ สกฺกริํสุ ‘‘อิมิสฺสา ปุตฺตํ นิสฺสาย อมฺหากํ โสตฺถิ ภวิสฺสตี’’ติฯ สาปิ มเหสกฺขํ ปุตฺตํ วิชายิฯ เต ตมฺปิ สกฺกริํสุฯ โส วุทฺธิปฺปตฺโต มาตรํ ปุจฺฉิ, ‘‘กสฺมา มํ เอเต สกฺกโรนฺตี’’ติ? สา ตํ ปวตฺติมาจิกฺขิฯ โส ‘‘กิํ มยฺหํ กุฬีโร ปโหติ? เอถ คจฺฉามา’’ติ มหาหตฺถิปริวาโร ตตฺถ คนฺตฺวา ปฐมเมว โอตริฯ กุฬีโร อุทกสทฺเทเนว อาคนฺตฺวา ตํ อคฺคเหสิฯ มหนฺโต กุฬีรสฺส อโฬ, โส ตํ อิโต วา เอตฺโต วา จาเลตุํ อสกฺโกนฺโต มุเข โสณฺฑํ ปกฺขิปิตฺวา วิรวิฯ หตฺถิโน ‘‘ยํนิสฺสาย มยํ ‘โสตฺถิ ภวิสฺสตี’ติ อมญฺญิมฺหา, โส ปฐมตรํ คหิโต’’ติ ตโต ตโต ปลายิํสุฯ

อถสฺส มาตา อวิทูเร ฐตฺวา ‘‘มยํ ถลนาคา, ตุมฺเห อุทกนาคา นาม, นาเคหิ นาโค น วิเหเฐตพฺโพ’’ติ กุฬีรํ ปิยวจเนน วตฺวา อิมํ คาถมาห –

‘‘เย กุฬีรา สมุทฺทสฺมิํ, คงฺคาย ยมุนาย จ;

เตสํ ตฺวํ วาริโช เสฏฺโฐ, มุญฺจ โรทนฺติยา ปช’’นฺติฯ

มาตุคามสทฺโท นาม ปุริเส โขเภตฺวา ติฏฺฐติ, ตสฺมา โส คหณํ สิถิลมกาสิฯ หตฺถิโปโต เวเคน อุโภ ปาเท อุกฺขิปิตฺวา ตํ ปิฏฺฐิยํ อกฺกมิฯ สห อกฺกมนา ปิฏฺฐิ มตฺติกภาชนํ วิย ภิชฺชิฯ อถ นํ ทนฺเตหิ วิชฺฌิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ถเล ฉฑฺเฑตฺวา ตุฏฺฐรวํ รวิฯ อถ นํ หตฺถี อิโต จิโต จ อาคนฺตฺวา มทฺทิํสุฯ ตสฺส เอโก อโฬ ปฏิกฺกมิตฺวา ปติ, ตํ สกฺโก เทวราชา คเหตฺวา คโตฯ

อิตโร ปน อโฬ วาตาตเปน สุกฺขิตฺวา ปกฺกลาขารสวณฺโณ อโหสิ, โส เทเว วุฏฺเฐ อุทโกเฆน วุยฺหนฺโต ทสภาติกานํ ราชูนํ อุปริโสเต ชาลํ ปสาราเปตฺวา คงฺคาย กีฬนฺตานํ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคิฯ เต กีฬาปริโยสาเน ชาลมฺหิ อุกฺขิปิยมาเน ตํ ทิสฺวา ปุจฺฉิํสุ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? ‘‘กุฬีรอโฬ สามี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา เอส อาภรณตฺถาย อุปเนตุํ, ปริโยนนฺธาเปตฺวา เภริํ กริสฺสามา’’ติ? ปริโยนนฺธาเปตฺวา ปหริํสุฯ สทฺโท ทฺวาทสโยชนํ นครํ อวตฺถริฯ ตโต อาหํสุ – ‘‘น สกฺกา อิทํ ทิวเส ทิวเส วาเทตุํ, ฉณทิวสตฺถาย มงฺคลเภรี โหตู’’ติ มงฺคลเภริํ อกํสุฯ ตสฺมิํ วาทิเต มหาชโน อนฺหายิตฺวา อปิฬนฺธิตฺวา หตฺถิยานาทีนิ อารุยฺห สีฆํ สนฺนิปตนฺติฯ อิติ มหาชนํ ปกฺโกสิตฺวา วิย อาเนตีติ อานโก ตฺเววสฺส นามํ อโหสิฯ