1. ติณกฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[124] อนมตคฺคสํยุตฺตสฺส ปฐเม อนมตคฺโคติ อนุ อมตคฺโค, วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ ญาเณน อนุคนฺตฺวาปิ อมตคฺโค อวิทิตคฺโค, นาสฺส สกฺกา อิโต วา เอตฺโต วา อคฺคํ ชานิตุํ, อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิโกติ อตฺโถฯ สํสาโรติ ขนฺธาทีนํ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺตา ปฏิปาฏิฯ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตีติ ปุริมมริยาทา น ทิสฺสติฯ ยทคฺเคน จสฺส ปุริมา โกฏิ น ปญฺญายติ, ปจฺฉิมาปิ ตทคฺเคเนว น ปญฺญายติ, เวมชฺเฌเยว ปน สตฺตา สํสรนฺติฯ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยาติ อิทํ อุปมาย ขุทฺทกตฺตา วุตฺตํฯ พาหิรสมยสฺมิญฺหิ อตฺโถ ปริตฺโต โหติ, อุปมา มหตีฯ ‘‘หตฺถี วิย อยํ โคโณ, โคโณ วิย สูกโร, สมุทฺโท วิย ตฬาก’’นฺติ หิ วุตฺเต น เตสํ ตาทิสํ ปมาณํ โหติฯ พุทฺธสมเย ปน อุปมา ปริตฺตา, อตฺโถ มหาฯ ปาฬิยญฺหิ เอโก ชมฺพุทีโป คหิโต, เอวรูปานํ ปน ชมฺพุทีปานํ สเตปิ สหสฺเสปิ สตสหสฺเสปิ ติณาทีนิ เตน อุปกฺกเมน ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว ปุริสสฺส มาตุ มาตโรติฯ ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตนฺติ ตุมฺเหหิ ทุกฺขํ อนุภูตํฯ ติพฺพนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ พฺยสนนฺติ ญาติพฺยสนาทิอเนกวิธํฯ กฏสีติ สุสานํ, ปถวีเยว วาฯ สา หิ ปุนปฺปุนํ มรนฺเตหิ สรีรนิกฺเขเปน วฑฺฒิตาฯ อลเมวาติ ยุตฺตเมวฯ ปฐมํฯ

2. ปถวีสุตฺตวณฺณนา

[125] ทุติเย มหาปถวินฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตํ มหาปถวิํฯ นิกฺขิเปยฺยาติ ตํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตปฺปมาณํ คุฬิกํ กริตฺวา เอกมนฺตํ ฐเปยฺยฯ ทุติยํฯ

3. อสฺสุสุตฺตวณฺณนา

[126] ตติเย กนฺทนฺตานนฺติ สสทฺทํ รุทมานานํฯ ปสฺสนฺนนฺติ สนฺทิตํ ปวตฺตํฯ จตูสุ มหาสมุทฺเทสูติ สิเนรุรสฺมีหิ ปริจฺฉินฺเนสุ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุฯ สิเนรุสฺส หิ ปาจีนปสฺสํ รชตมยํ, ทกฺขิณปสฺสํ มณิมยํ, ปจฺฉิมปสฺสํ ผลิกมยํ, อุตฺตรปสฺสํ สุวณฺณมยํฯ ปุพฺพทกฺขิณปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา รชตมณิรสฺมิโย เอกโต หุตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเฐน คนฺตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, ทกฺขิณปจฺฉิมปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา มณิผลิกรสฺมิโย, ปจฺฉิมุตฺตรปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา ผลิกสุวณฺณรสฺมิโย, อุตฺตรปาจีนปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา สุวณฺณรชตรสฺมิโย เอกโต หุตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเฐน คนฺตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติฯ ตาสํ รสฺมีนํ อนฺตเรสุ จตฺตาโร มหาสมุทฺทา โหนฺติฯ เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตูสุ มหาสมุทฺเทสู’’ติฯ ญาติพฺยสนนฺติอาทีสุ พฺยสนนฺติ วิอสนํ, วินาโสติ อตฺโถฯ ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํฯ โรโค ปน สยเมว อาโรคฺยํ วิยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, โรโคว พฺยสนํ โรคพฺยสนํฯ ตติยํฯ

4. ขีรสุตฺตวณฺณนา

[127] จตุตฺเถ มาตุถญฺญนฺติ เอกนามิกาย มนุสฺสมาตุ ขีรํฯ อิเมสญฺหิ สตฺตานํ คณฺฑุปฺปาทกิปิลฺลิกาทีสุ วา มจฺฉกจฺฉปาทีสุ วา ปกฺขิชาเตสุ วา นิพฺพตฺตกาเล มาตุขีรเมว นตฺถิ, อชปสุมหิํสาทีสุ นิพฺพตฺตกาเล ขีรํ อตฺถิ, ตถา มนุสฺเสสุฯ ตตฺถ อชาทิกาเล จ มนุสฺเสสุ จาปิ ‘‘เทวี สุมนา ติสฺสา’’ติ เอวํ นานานามิกานํ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาเล อคฺคเหตฺวา ติสฺสาติ เอกนามิกาย เอว มาตุ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาเล ปีตํ ถญฺญํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโต พหุตรนฺติ เวทิตพฺพํฯ จตุตฺถํฯ