4. โนเจทํสุตฺตวณฺณนา

[117] จตุตฺเถ นิสฺสฏาติอาทีนิ อาทิโต วุตฺตปฏิเสเธน โยเชตฺวา ‘‘น นิสฺสฏา, น วิสํยุตฺตา, น วิปฺปมุตฺตา, น วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหริํสู’’ติ เอวํ เวทิตพฺพานิฯ ทุติยนเย วิมริยาทิกเตนาติ นิมฺมริยาทิกเตนฯ ตตฺถ ทุวิธา มริยาทา กิเลสมริยาทา วฏฺฏมริยาทาติฯ ตตฺถ จ ยสฺส อุปฑฺฒา กิเลสา ปหีนา, อุปฑฺฒา อปฺปหีนา, วฏฺฏํ วา ปน อุปฑฺฒํ ปหีนํ, อุปฑฺฒํ อปฺปหีนํ, ตสฺส จิตฺตํ ปหีนกิเลเส วา วฏฺฏํ วา สนฺธาย วิมริยาทิกตํ, อปฺปหีนกิเลเส วา วฏฺฏํ วา สนฺธาย น วิมริยาทิกตํฯ อิธ ปน อุภยสฺสาปิ ปหีนตฺตา ‘‘วิมริยาทิกเตน เจตสา’’ติ วุตฺตํ, มริยาทํ อกตฺวา ฐิเตน อติกฺกนฺตมริยาเทน เจตสาติ อตฺโถฯ อิติ ตีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ จตุตฺถํฯ

5. เอกนฺตทุกฺขสุตฺตวณฺณนา

[118] ปญฺจเม เอกนฺตทุกฺขาติ อติกฺกมิตฺวา ฐิตสฺส ตตฺตกาโร วิย เอกนฺเตเนว ทุกฺขาฯ ทุกฺขานุปติตาติ ทุกฺเขน อนุปติตาฯ ทุกฺขาวกฺกนฺตาติ ทุกฺเขน โอกฺกนฺตา โอติณฺณาฯ สุขาติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตาฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ทุกฺขลกฺขณํ กถิตํฯ ปญฺจมํฯ

6-10. อภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[119-123] ฉฏฺฐสตฺตเมสุ วิวฏฺฏํ, อวสาเน ตีสุ จตุสจฺจเมวาติฯ ฉฏฺฐาทีนิฯ

จตุตฺโถ วคฺโคฯ

ธาตุสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อนมตคฺคสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1. ติณกฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[124] อนมตคฺคสํยุตฺตสฺส ปฐเม อนมตคฺโคติ อนุ อมตคฺโค, วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ ญาเณน อนุคนฺตฺวาปิ อมตคฺโค อวิทิตคฺโค, นาสฺส สกฺกา อิโต วา เอตฺโต วา อคฺคํ ชานิตุํ, อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิโกติ อตฺโถฯ สํสาโรติ ขนฺธาทีนํ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺตา ปฏิปาฏิฯ ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายตีติ ปุริมมริยาทา น ทิสฺสติฯ ยทคฺเคน จสฺส ปุริมา โกฏิ น ปญฺญายติ, ปจฺฉิมาปิ ตทคฺเคเนว น ปญฺญายติ, เวมชฺเฌเยว ปน สตฺตา สํสรนฺติฯ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยาติ อิทํ อุปมาย ขุทฺทกตฺตา วุตฺตํฯ พาหิรสมยสฺมิญฺหิ อตฺโถ ปริตฺโต โหติ, อุปมา มหตีฯ ‘‘หตฺถี วิย อยํ โคโณ, โคโณ วิย สูกโร, สมุทฺโท วิย ตฬาก’’นฺติ หิ วุตฺเต น เตสํ ตาทิสํ ปมาณํ โหติฯ พุทฺธสมเย ปน อุปมา ปริตฺตา, อตฺโถ มหาฯ ปาฬิยญฺหิ เอโก ชมฺพุทีโป คหิโต, เอวรูปานํ ปน ชมฺพุทีปานํ สเตปิ สหสฺเสปิ สตสหสฺเสปิ ติณาทีนิ เตน อุปกฺกเมน ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว ปุริสสฺส มาตุ มาตโรติฯ ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตนฺติ ตุมฺเหหิ ทุกฺขํ อนุภูตํฯ ติพฺพนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ พฺยสนนฺติ ญาติพฺยสนาทิอเนกวิธํฯ กฏสีติ สุสานํ, ปถวีเยว วาฯ สา หิ ปุนปฺปุนํ มรนฺเตหิ สรีรนิกฺเขเปน วฑฺฒิตาฯ อลเมวาติ ยุตฺตเมวฯ ปฐมํฯ

2. ปถวีสุตฺตวณฺณนา

[125] ทุติเย มหาปถวินฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตํ มหาปถวิํฯ นิกฺขิเปยฺยาติ ตํ ปถวิํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตปฺปมาณํ คุฬิกํ กริตฺวา เอกมนฺตํ ฐเปยฺยฯ ทุติยํฯ