เมนู

รูปาวจรสมาปตฺติยา หิ สติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ นาม โหติ รูปสมติกฺกโม วา, ตสฺมา เอวมาหฯ วิญฺญาณญฺจายตนธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ นิโรธํ ปฏิจฺจาติ จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขาอปฺปวตฺติํ ปฏิจฺจฯ ขนฺธนิโรธญฺหิ ปฏิจฺจ นิโรธสมาปตฺติ นาม ปญฺญายติ, น ขนฺธปวตฺติํ, ตสฺมา เอวมาหฯ เอตฺถ จ จตุนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธว นิโรธสมาปตฺตีติ เวทิตพฺโพฯ

กถํ สมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ กถํ สมาปตฺติโย กีทิสา สมาปตฺติโย นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาติ? สญฺญาสมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ สญฺญาย อตฺถิภาเวน สญฺญาสมาปตฺติโย สญฺญาสมาปตฺติโย นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาฯ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ สุขุมสงฺขารานํ อวสิฏฺฐตาย สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาฯ นิโรธสมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ นิโรโธว นิโรธสมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺติ นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ ปฐมํฯ

2. สนิทานสุตฺตวณฺณนา

[96] ทุติเย สนิทานนฺติ ภาวนปุํสกเมตํ, สนิทาโน สปจฺจโย หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ กามธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจาติ เอตฺถ กามวิตกฺโกปิ กามธาตุ กามาวจรธมฺมาปิ, วิเสสโต สพฺพากุสลมฺปิฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา มิจฺฉาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ กามธาตุฯ เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตุฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกา อสมฺภินฺนาติ ทฺเว กถา โหนฺติฯ กถํ? กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทธาตุวิหิํสาธาตุโย คหิตา โหนฺตีติ อยํ สพฺพสงฺคาหิกาฯ ตาสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วิสุํ อาคตตฺตา เสสธมฺมา กามธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถาฯ อยมิธ คเหตพฺพา อิมํ กามธาตุํ อารมฺมณวเสน วา สมฺปโยควเสน วา ปฏิจฺจ กามสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ

กามสญฺญํ ปฏิจฺจาติ กามสญฺญํ ปน สมฺปโยควเสน วา อุปนิสฺสยวเสน วา ปฏิจฺจ กามสงฺกปฺโป นาม อุปฺปชฺชติฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตีหิ ฐาเนหีติ ตีหิ การเณหิฯ มิจฺฉา ปฏิปชฺชตีติ อยาถาวปฏิปทํ อนิยฺยานิกปฏิปทํ ปฏิปชฺชติฯ

พฺยาปาทธาตุํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ พฺยาปาทวิตกฺโกปิ พฺยาปาทธาตุ พฺยาปาโทปิฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา พฺยาปาทธาตุ? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตุฯ ทสสุ อาฆาตวตฺถูสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป…เป.… อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

อิมํ พฺยาปาทธาตุํ สหชาตปจฺจยาทิวเสน ปฏิจฺจ พฺยาปาทสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

วิหิํสาธาตุํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ วิหิํสาวิตกฺโกปิ วิหิํสาธาตุ วิหิํสาปิฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา วิหิํสาธาตุ? วิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… อยํ วุจฺจติ วิหิํสาธาตุฯ อิเธกจฺโจ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา รชฺชุยา วา อญฺญตรญฺญตเรน วา สตฺเต วิเหเฐติฯ ยา เอวรูปา เหฐนา วิเหฐนา หิํสนา วิหิํสนา โรสนา ปรูปฆาโต, อยํ วุจฺจติ วิหิํสาธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

อิมํ วิหิํสาธาตุํ สหชาตปจฺจยาทิวเสน ปฏิจฺจ วิหิํสาสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ เสสมิธาปิ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

ติณทาเยติ ติณคหเน อรญฺเญฯ อนยพฺยสนนฺติ อวุฑฺฒิํ วินาสํฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ สุกฺขติณทาโย วิย อารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํ, ติณุกฺกา วิย อกุสลสญฺญา, ติณกฏฺฐนิสฺสิตา ปาณา วิย อิเม สตฺตาฯ ยถา สุกฺขติณทาเย ฐปิตํ ติณุกฺกํ ขิปฺปํ วายมิตฺวา อนิพฺพาเปนฺตสฺส เต ปาณา อนยพฺยสนํ ปาปุณนฺติฯ

เอวเมว เย สมณา วา พฺราหฺมณา วา อุปฺปนฺนํ อกุสลสญฺญํ วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฺปหาเนหิ นปฺปชหนฺติ, เต ทุกฺขํ วิหรนฺติฯ

วิสมคตนฺติ ราควิสมาทีนิ อนุคตํ อกุสลสญฺญํฯ น ขิปฺปเมว ปชหตีติ วิกฺขมฺภนาทิวเสน สีฆํ นปฺปชหติฯ น วิโนเทตีติ น นีหรติฯ น พฺยนฺตีกโรตีติ ภงฺคมตฺตมฺปิ อนวเสเสนฺโต น วิคตนฺตํ กโรติฯ น อนภาวํ คเมตีติ น อนุอภาวํ คเมติฯ เอวํ สพฺพปเทสุ น – กาโร อาหริตพฺโพฯ ปาฏิกงฺขาติ ปาฏิกงฺขิตพฺพา อิจฺฉิตพฺพาฯ

เนกฺขมฺมธาตุํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ เนกฺขมฺมวิตกฺโกปิ เนกฺขมฺมธาตุ สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมาฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา เนกฺขมฺมธาตุ? เนกฺขมฺมปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

อิธาปิ ทุวิธา กถาฯ เนกฺขมฺมธาตุคฺคหเณน หิ อิตราปิ ทฺเว ธาตุโย คหณํ คจฺฉนฺติ กุสลธมฺมปริยาปนฺนตฺตา, อยํ สพฺพสงฺคาหิกาฯ ตา ปน ธาตุโย วิสุํ ทีเปตพฺพาติ ตา ฐเปตฺวา เสสา สพฺพกุสลา เนกฺขมฺมธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนาฯ อิมํ เนกฺขมฺมธาตุํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ปฏิจฺจ เนกฺขมฺมสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ สญฺญาทีนิ ปฏิจฺจ วิตกฺกาทโย ยถานุรูปํฯ

อพฺยาปาทธาตุํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ อพฺยาปาทวิตกฺโกปิ อพฺยาปาทธาตุ อพฺยาปาโทปิฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา อพฺยาปาทธาตุ ? อพฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก…เป.… อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตุฯ ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อยํ วุจฺจติ อพฺยาปาทธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

อิมํ อพฺยาปาทธาตุํ ปฏิจฺจ วุตฺตนเยเนว อพฺยาปาทสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ

อวิหิํสาธาตุํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถาปิ อวิหิํสาวิตกฺโกปิ อวิหิํสาธาตุ กรุณาปิฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา อวิหิํสาธาตุ? อวิหิํสาปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก…เป.… อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตุฯ ยา สตฺเตสุ กรุณา กรุณายนา กรุณายิตตฺตํ กรุณาเจโตวิมุตฺติ, อยํ วุจฺจติ อวิหิํสาธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

อิมํ อวิหิํสาธาตุํ ปฏิจฺจ วุตฺตนเยเนว อวิหิํสาสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ ทุติยํฯ

3. คิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา

[97] ตติเย ธาตุํ, ภิกฺขเวติ อิโต ปฏฺฐาย อชฺฌาสยํ ธาตูติ ทีเปติฯ อุปฺปชฺชติ สญฺญาติ อชฺฌาสยํ ปฏิจฺจ สญฺญา อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺโก อุปฺปชฺชตีติฯ อิธาปิ ‘‘กจฺจาโน ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสตี’’ติ ตสฺส โอกาสทานตฺถํ เอตฺตาวตาว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ อสมฺมาสมฺพุทฺเธสูติ ฉสุ สตฺถาเรสุฯ สมฺมาสมฺพุทฺธาติ มยมสฺม สมฺมาสมฺพุทฺธาติฯ กิํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตีติ กิสฺมิํ สติ โหตีติ? สตฺถารานํ อุปฺปนฺนํ ทิฏฺฐิํ ปุจฺฉติฯ อสมฺมาสมฺพุทฺเธสุ เตสุ สมฺมาสมฺพุทฺธา เอเตติ เอวํ อุปฺปนฺนํ ติตฺถิยสาวกานมฺปิ ทิฏฺฐิํ ปุจฺฉติเยวฯ

อิทานิ ยสฺมา เตสํ อวิชฺชาธาตุํ ปฏิจฺจ สา ทิฏฺฐิ โหติ, อวิชฺชาธาตุ จ นาม มหตี ธาตุ, ตสฺมา มหติํ ธาตุํ ปฏิจฺจ ตสฺสา อุปฺปตฺติํ ทีเปนฺโต มหตี โข เอสาติอาทิมาหฯ หีนํ, กจฺจาน, ธาตุํ ปฏิจฺจาติ หีนํ อชฺฌาสยํ ปฏิจฺจฯ ปณิธีติ จิตฺตฏฺฐปนํฯ สา ปเนสา อิตฺถิภาวํ วา มกฺกฏาทิติรจฺฉานภาวํ วา ปตฺเถนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ หีโน ปุคฺคโลติ ยสฺเสเต หีนา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺโพ โส ปุคฺคโลปิ หีโน นามฯ หีนา วาจาติ ยา ตสฺส วาจา, สาปิ หีนาฯ หีนํ อาจิกฺขตีติ โส อาจิกฺขนฺโตปิ หีนเมว อาจิกฺขติ, เทเสนฺโตปิ หีนเมว เทเสตีติ สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิฯ อุปปตฺตีติ ทฺเว อุปปตฺติโย ปฏิลาโภ จ นิพฺพตฺติ จฯ นิพฺพตฺติ หีนกุลาทิวเสน เวทิตพฺพา, ปฏิลาโภ จิตฺตุปฺปาทกฺขเณ หีนตฺติกวเสนฯ กถํ? ตสฺส หิ ปญฺจสุ นีจกุเลสุ อุปฺปชฺชนโต หีนา นิพฺพตฺติ, เวสฺสสุทฺทกุเลสุ อุปฺปชฺชนโต มชฺฌิมา, ขตฺติยพฺราหฺมณกุเลสุ อุปฺปชฺชนโต ปณีตาฯ