อุรุวลฺลิยวาสี จูฬติสฺสตฺเถโร ปนาห – ‘‘กิญฺจาปิ ภควตา ผสฺสเวทนา ปาฬิยา มชฺเฌ คหิตา, ปาฬิํ ปน ปริวฏฺเฏตฺวา วุตฺตปฺปกาเร อารมฺมเณ อุปฺปนฺนา สญฺญา รูปสญฺญา, ตสฺมิํเยว สงฺกปฺโป รูปสงฺกปฺโป ตสฺมิํ ฉนฺโท รูปจฺฉนฺโท, ตสฺมิํ ปริฬาโห รูปปริฬาโห, ตสฺมิํ ปริเยสนา รูปปริเยสนา, ปริเยสิตฺวา ลทฺธํ สห ตณฺหาย อารมฺมณํ รูปลาโภฯ เอวํ ลทฺธารมฺมเณ ปน ผุสนํ ผสฺโส, อนุภวนํ เวทนาฯ รูปสมฺผสฺโส รูปสมฺผสฺสชา เวทนาติ อิทํ ทฺวยํ ลพฺภตี’’ติฯ อปรมฺปิ อวิภูตวารํ นาม คณฺหนฺติฯ อารมฺมณญฺหิ สาณิปากาเรหิ วา ปริกฺขิตฺตํ ติณปณฺณาทีหิ วา ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ตํ ‘‘อุปฑฺฒํ ทิฏฺฐํ เม อารมฺมณํ, สุฏฺฐุ นํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ โอโลกยโต ตสฺมิํ อารมฺมเณ อุปฺปนฺนา สญฺญา รูปสญฺญา นามฯ ตสฺมิํเยว อุปฺปนฺนา สงฺกปฺปาทโย รูปสงฺกปฺปาทโย นามาติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ จ สญฺญาสงฺกปฺปผสฺสเวทนาฉนฺทา เอกชวนวาเรปิ นานาชวนวาเรปิ ลพฺภนฺติ, ปริฬาหปริเยสนาลาภา นานาชวนวาเรเยวาติฯ ทสมํ อุตฺตานเมวาติฯ นวมทสมานิฯ

นานตฺตวคฺโค ปฐโมฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. สตฺตธาตุสุตฺตวณฺณนา

[95] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม อาภาธาตูติ อาโลกธาตุฯ อาโลกสฺสปิ อาโลกกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา อุปฺปนฺนชฺฌานสฺสาปีติ สหารมฺมณสฺส ฌานสฺส เอตํ นามํฯ สุภธาตูติ สุภกสิเณ อุปฺปนฺนชฺฌานวเสน สหารมฺมณชฺฌานเมว ฯ อากาสานญฺจายตนเมว อากาสานญฺจายตนธาตุฯ สญฺญาเวทยิตนิโรโธว สญฺญาเวทยิตนิโรธธาตุฯ อิติ ภควา อนุสนฺธิกุสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ นิสีทิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามสฺส โอกาสํ เทนฺโต เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อนฺธการํ ปฏิจฺจาติ อนฺธกาโร หิ อาโลเกน ปริจฺฉินฺโน, อาโลโกปิ อนฺธกาเรนฯ อนฺธกาเรน หิ โส ปากโฏ โหติฯ ตสฺมา ‘‘อนฺธการํ ปฏิจฺจ ปญฺญายตี’’ติ อาหฯ อสุภํ ปฏิจฺจาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อสุภญฺหิ สุเภน, สุภญฺจ อสุเภน ปริจฺฉินฺนํ, อสุเภ สติ สุภํ ปญฺญายติ, ตสฺมา เอวมาหฯ รูปํ ปฏิจฺจาติ รูปาวจรสมาปตฺติํ ปฏิจฺจฯ

รูปาวจรสมาปตฺติยา หิ สติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติ นาม โหติ รูปสมติกฺกโม วา, ตสฺมา เอวมาหฯ วิญฺญาณญฺจายตนธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ นิโรธํ ปฏิจฺจาติ จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขาอปฺปวตฺติํ ปฏิจฺจฯ ขนฺธนิโรธญฺหิ ปฏิจฺจ นิโรธสมาปตฺติ นาม ปญฺญายติ, น ขนฺธปวตฺติํ, ตสฺมา เอวมาหฯ เอตฺถ จ จตุนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธว นิโรธสมาปตฺตีติ เวทิตพฺโพฯ

กถํ สมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ กถํ สมาปตฺติโย กีทิสา สมาปตฺติโย นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาติ? สญฺญาสมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ สญฺญาย อตฺถิภาเวน สญฺญาสมาปตฺติโย สญฺญาสมาปตฺติโย นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาฯ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ สุขุมสงฺขารานํ อวสิฏฺฐตาย สงฺขาราวเสสสมาปตฺติ นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาฯ นิโรธสมาปตฺติ ปตฺตพฺพาติ นิโรโธว นิโรธสมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺติ นาม หุตฺวา ปตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ ปฐมํฯ

2. สนิทานสุตฺตวณฺณนา

[96] ทุติเย สนิทานนฺติ ภาวนปุํสกเมตํ, สนิทาโน สปจฺจโย หุตฺวา อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ กามธาตุํ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจาติ เอตฺถ กามวิตกฺโกปิ กามธาตุ กามาวจรธมฺมาปิ, วิเสสโต สพฺพากุสลมฺปิฯ ยถาห –

‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา มิจฺฉาสงฺกปฺโป, อยํ วุจฺจติ กามธาตุฯ เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตุฯ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา กามธาตู’’ติ (วิภ. 182)ฯ

เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกา อสมฺภินฺนาติ ทฺเว กถา โหนฺติฯ กถํ? กามธาตุคฺคหเณน หิ พฺยาปาทธาตุวิหิํสาธาตุโย คหิตา โหนฺตีติ อยํ สพฺพสงฺคาหิกาฯ ตาสํ ปน ทฺวินฺนํ ธาตูนํ วิสุํ อาคตตฺตา เสสธมฺมา กามธาตูติ อยํ อสมฺภินฺนกถาฯ อยมิธ คเหตพฺพา อิมํ กามธาตุํ อารมฺมณวเสน วา สมฺปโยควเสน วา ปฏิจฺจ กามสญฺญา นาม อุปฺปชฺชติฯ