เมนู

อิทฺธนฺติ ฌานสฺสาเทน สมิทฺธํ สุภิกฺขํฯ ผีตนฺติ อภิญฺญาภรเณหิ ปุปฺผิตํฯ วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถิณฺณํฯ พาหุชญฺญนฺติ พหุชนวิญฺเญยฺยํฯ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ ยาว ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺเสหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, เอตสฺมิํ อนฺตเร สุปฺปกาสิตํ สุเทสิตํ ตถาคเตนาติฯ ปญฺจมํฯ

6. สมฺมสสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ อามนฺเตสีติ กสฺมา อามนฺเตสิ? ยสฺมาสฺส สุขุมา ติลกฺขณาหตา ธมฺมเทสนา อุปฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ กิร ชนปเท มนุสฺสา สเหตุกา ปญฺญวนฺโตฯ สินิทฺธานิ กิเรตฺถ โภชนานิ, ตานิเสวโต ชนสฺส ปญฺญา วฑฺฒติ, เต คมฺภีรํ ติลกฺขณาหตํ ธมฺมกถํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา โหนฺติฯ เตเนว ภควา ทีฆมชฺฌิเมสุ มหาสติปฏฺฐานานิ (ที. นิ. 2.372 อาทโย) มหานิทานํ (ที. นิ. 2.95 อาทโย), อาเนญฺชสปฺปายํ (ม. นิ. 3.66 อาทโย), สํยุตฺตเก จูฬนิทานาทิสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ อญฺญานิ คมฺภีรานิ สุตฺตานิ ตตฺเถว กเถสิฯ สมฺมสถ โนติ สมฺมสถ นุฯ อนฺตรํ สมฺมสนฺติ อพฺภนฺตรํ ปจฺจยสมฺมสนํฯ น โส ภิกฺขุ ภควโต จิตฺตํ อาราเธสีติ ปจฺจยาการวเสน พฺยาการาเปตุกามสฺส ภควโต ตถา อพฺยากริตฺวา ทฺวตฺติํสาการวเสน พฺยากโรนฺโต อชฺฌาสยํ คเหตุํ นาสกฺขิฯ

เอตทโวจาติ เทสนา ยถานุสนฺธิํ น คตา, เทสนาย ยถานุสนฺธิคมนตฺถํ เอตทโวจฯ เตนหานนฺท, สุณาถาติ อิทํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ อญฺญตฺถ หิ เอวํ วุตฺตํ นาม นตฺถิฯ อุปธินิทานนฺติ ขนฺธุปธินิทานํฯ ขนฺธปญฺจกญฺเหตฺถ อุปธีติ อธิปฺเปตํฯ อุปฺปชฺชตีติ ชายติฯ นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺฐหติฯ

ยํ โข โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ยํ โลกสฺมิํ ปิยสภาวญฺเจว มธุรสภาวญฺจฯ

จกฺขุํ โลเกติอาทีสุ โลกสฺมิญฺหิ จกฺขาทีสุ มมตฺเตน อภินิวิฏฺฐา สตฺตา สมฺปตฺติยํ ปติฏฺฐิตา อตฺตโน จกฺขุํ อาทาสาทีสุ นิมิตฺตคฺคหณานุสาเรน วิปฺปสนฺนปญฺจปสาทํ สุวณฺณวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิสีหปญฺชรํ วิย มญฺญนฺติ, โสตํ รชตปนาฬิกํ วิย ปามงฺคสุตฺตํ วิย จ มญฺญนฺติ, ตุงฺคนาสาติ ลทฺธโวหารํ ฆานํ วฏฺเฏตฺวา ฐปิตหริตาลวฏฺฏิํ วิย มญฺญนฺติ, ชิวฺหํ รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย มุทุสินิทฺธมธุรรสทํ มญฺญนฺติ, กายํ สาลลฏฺฐิํ วิย สุวณฺณโตรณํ วิย จ มญฺญนฺติ, มนํ อญฺเญสํ มเนน อสทิสํ อุฬารํ มญฺญนฺติฯ

นิจฺจโต อทฺทกฺขุนฺติ นิจฺจนฺติ อทฺทสํสุฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ น ปริมุจฺจิํสุ ทุกฺขสฺมาติ สกลสฺมาปิ วฏฺฏทุกฺขา น ปริมุจฺจิํสุฯ ทกฺขิสฺสนฺตีติ ปสฺสิสฺสนฺติฯ อาปานียกํโสติ สรกสฺส นามํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อาปํ ปิวนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาปานีโย’’ติ วุจฺจติฯ อาปานีโย จ โส กํโส จาติ อาปานียกํโสฯ สุรามณฺฑสรกสฺเสตํ นามํฯ ‘‘วณฺณสมฺปนฺโน’’ติอาทิวจนโต ปน กํเส ฐิตปานเมว เอวํ วุตฺตํฯ ฆมฺมาภิตตฺโตติ ฆมฺเมน อภิตตฺโตฯ ฆมฺมปเรโตติ ฆมฺเมน ผุฏฺโฐ, อนุคโตติ อตฺโถฯ ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสตีติ ปิวนฺตสฺส ตํ ปานียํ วณฺณาทิสมฺปตฺติยา รุจฺจิสฺสติ, สกลสรีรํ วา ผริตฺวา ตุฏฺฐิํ อุปฺปาทยมานํ ฐสฺสติฯ อปฺปฏิสงฺขาติ อปจฺจเวกฺขิตฺวาฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – อาปานียกํโส วิย หิ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ อารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํ, ฆมฺมาภิตตฺตปุริโส วิย วฏฺฏนิสฺสิโต ปุถุชฺชโน, อาปานียกํเสน นิมนฺตนปุริโส วิย โลเก ปิยรูเปน สาตรูเปน อารมฺมเณน นิมนฺตกชโน, อาปานียกํเส สมฺปตฺติญฺจ อาทีนวญฺจ อาโรเจนฺโต อาปานกมนุสฺโส วิย อาจริยุปชฺฌายาทิโก กลฺยาณมิตฺโตฯ ยเถว หิ ตสฺส ปุริสสฺส อปโลกิตมนุสฺโส อาปานียกํเส คุณญฺจ อาทีนวญฺจ อาโรเจติ, เอวเมว อาจริโย วา อุปชฺฌาโย วา ภิกฺขุโน ปญฺจสุ กามคุเณสุ อสฺสาทญฺจ นิสฺสรณญฺจ กเถติฯ

ตตฺถ ยถา อาปานียกํสมฺหิ คุเณ จ อาทีนเว จ อาโรจิเต โส ปุริโส ปิยวณฺณาทิสมฺปทายเมว สญฺชาตเวโค ‘‘สเจ มรณํ ภวิสฺสติ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ สหสา อปฺปฏิสงฺขาย ตํ ปิวิตฺวา มรณํ วา มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ นิคจฺฉติ, เอวเมว, ภิกฺขุ, ‘‘ปญฺจสุ กามคุเณสุ ทสฺสนาทิวเสน อุปฺปนฺนโสมนสฺสมตฺตเมว อสฺสาโท, อาทีนโว ปน ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิโก พหุ นานปฺปกาโร, อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา’’ติ เอวํ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อานิสํสญฺจ อาทีนวญฺจ กเถตฺวา – ‘‘สมณปฏิปทํ ปฏิปชฺช, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร ภว โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยํ อนุยุตฺโต’’ติ เอวํ โอวทิโตปิ อสฺสาทพทฺธจิตฺตตาย ‘‘สเจ วุตฺตปฺปกาโร อาทีนโว ภวิสฺสติ, ปจฺฉา ชานิสฺสามี’’ติ อาจริยุปชฺฌาเย อปสาเทตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ เจว วตฺตปฏิปตฺติญฺจ ปหาย โลกามิสกถํ กเถนฺโต กาเม ปริภุญฺชิตุกามตาย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติฯ ตโต ทุจฺจริตานิ ปูเรนฺโต สนฺธิจฺเฉทนาทิกาเล ‘‘โจโร อย’’นฺติ คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺสิโต อิเธว หตฺถปาทาทิเฉทนํ ปตฺวา สมฺปราเย จตูสุ อปาเยสุ มหาทุกฺขํ อนุโภติฯ

ปานีเยน วา วิเนตุนฺติ สีเตน วารินา หริตุํฯ ทธิมณฺฑเกนาติ ทธิมณฺฑนมตฺเตนฯ ภฏฺฐโลณิกายาติ สโลเณน สตฺตุปานีเยนฯ โลณโสวีรเกนาติ สพฺพธญฺญผลกฬีราทีนิ ปกฺขิปิตฺวา โลณโสวีรกํ นาม กโรนฺติ, เตนฯ

โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ – ฆมฺมาภิตตฺตปุริโส วิย วฏฺฏสนฺนิสฺสิตกาเล โยคาวจโร ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺส ปุริสสฺส ปฏิสงฺขา อาปานียกํสํ ปหาย ปานียาทีหิ ปิปาสสฺส วิโนทนํ วิย ภิกฺขุโน อาจริยุปชฺฌายานํ โอวาเท ฐตฺวา ฉทฺวาราทีนิ ปริคฺคเหตฺวา อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺตสฺส อรหตฺตผลาธิคโม, ปานียาทีนิ จตฺตาริ ปานานิ วิย หิ จตฺตาโร มคฺคา, เตสุ อญฺญตรํ ปิวิตฺวา สุราปิปาสิตํ วิโนเทตฺวา สุขิโน เยน กามํ คมนํ วิย ขีณาสวสฺส จตุมคฺคปานํ ปิวิตฺวา ตณฺหํ วิโนเทตฺวา อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คมนกาโล เวทิตพฺโพฯ ฉฏฺฐํฯ

7. นฬกลาปีสุตฺตวณฺณนา

[67] สตฺตเม กินฺนุ โข, อาวุโสติ กสฺมา ปุจฺฉติ? ‘‘เอวํ ปุฏฺโฐ กถํ นุ โข พฺยากเรยฺยา’’ติฯ เถรสฺส อชฺฌาสยชานนตฺถํฯ อปิจ อตีเต ทฺเว อคฺคสาวกา อิมํ ปญฺหํ วินิจฺฉยิํสูติ อนาคเต ภิกฺขู ชานิสฺสนฺตีติปิ ปุจฺฉติฯ อิทาเนว โข มยนฺติ อิทํ เถโร ยสฺส นามรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโยติ วุตฺตํ, ตเทว นามรูปํ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโยติ วุตฺตตฺตา อาห นฬกลาปิโยติ อิธ ปน อยกลาปาทิวเสน อุปมํ อนาหริตฺวา วิญฺญาณนามรูปานํ อพลทุพฺพลภาวทสฺสนตฺถํ อยํ อุปมา อาภตาฯ

นิโรโธ โหตีติ เอตฺตเก ฐาเน ปจฺจยุปฺปนฺนปญฺจโวการภววเสน เทสนา กถิตาฯ ฉตฺติํสาย วตฺถูหีติ เหฏฺฐา วิสฺสชฺชิเตสุ ทฺวาทสสุ ปเทสุ เอเกกสฺมิํ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ฉตฺติํสาย การเณหิฯ เอตฺถ จ ปฐโม ธมฺมกถิกคุโณ, ทุติยา ปฏิปตฺติ, ตติยํ ปฏิปตฺติผลํฯ ตตฺถ ปฐมนเยน เทสนาสมฺปตฺติ กถิตา, ทุติเยน เสกฺขภูมิ, ตติเยน อเสกฺขภูมีติฯ สตฺตมํฯ

8. โกสมฺพิสุตฺตวณฺณนา

[68] อฏฺฐเม อญฺญตฺเรวาติ เอกจฺโจ หิ ปรสฺส สทฺทหิตฺวา ยํ เอส ภณติ, ตํ ภูตนฺติ คณฺหาติฯ อปรสฺส นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺส ยํ การณํ รุจฺจติ, โส ‘‘อตฺถิ เอต’’นฺติ รุจิยา คณฺหาติฯ เอโก ‘‘จิรกาลโต ปฏฺฐาย เอวํ อนุสฺสโว อตฺถิ, ภูตเมต’’นฺติ อนุสฺสเวน คณฺหาติฯ อญฺญสฺส วิตกฺกยโต เอกํ การณํ อุปฏฺฐาติ, โส ‘‘อตฺเถต’’นฺติ อาการปริวิตกฺเกน คณฺหาติฯ อปรสฺส จินฺตยโต เอกา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ยายสฺส ตํ การณํ นิชฺฌายนฺตสฺส ขมติ, โส ‘‘อตฺเถต’’นฺติ ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา คณฺหาติฯ เถโร ปน ปญฺจปิ เอตานิ การณานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปจฺจกฺขญาเณน ปฏิวิทฺธภาวํ ปุจฺฉนฺโต อญฺญตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธายาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อญฺญตฺเรวาติ สทฺธาทีนิ การณานิ ฐเปตฺวา, วินา เอเตหิ การเณหีติ อตฺโถฯ ภวนิโรโธ นิพฺพานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธนิโรโธ นิพฺพานํฯ

ตุณฺหี อโหสีติ เถโร ขีณาสโว, อหํ ปน ขีณาสโวติ วา น วาติ วา อวตฺวา ตุณฺหีเยว อโหสิฯ อายสฺมา นารโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺฐํ เอตทโวจาติ กสฺมา อโวจ? โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘ภวนิโรโธ นิพฺพานํ นามาติ เสเขหิปิ ชานิตพฺโพ ปญฺโห เอส, อยํ ปน เถโร อิมํ เถรํ อเสขภูมิยา กาเรติ, อิมํ ฐานํ ชานาเปสฺสามี’’ติ เอตํ อโวจฯ