ตตฺถ ยถา อกุสเลน จิตฺตกาเรน สมุฏฺฐาปิตํ รูปํ วิรูปํ โหติ ทุสฺสณฺฐิตํ อมนาปํ, เอวเมว เอกจฺโจ กมฺมํ กโรนฺโต ญาณวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน กโรติ, ตํ กมฺมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺตํ จกฺขาทีนํ สมฺปตฺติํ อทตฺวา ทุพฺพณฺณํ ทุสฺสณฺฐิตํ มาตาปิตูนมฺปิ อมนาปํ รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ ยถา ปน กุสเลน จิตฺตกาเรน สมุฏฺฐาปิตํ รูปํ สุรูปํ โหติ สุสณฺฐิตํ มนาปํ, เอวเมว เอกจฺโจ กมฺมํ กโรนฺโต ญาณสมฺปยุตฺเตน จิตฺเตน กโรติ, ตํ กมฺมํ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺตํ จกฺขาทีนํ สมฺปตฺติํ ทตฺวา สุวณฺณํ สุสณฺฐิตํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ วิย รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ

เอตฺถ จ อาหารํ วิญฺญาเณน สทฺธิํ สงฺขิปิตฺวา อาหารนามรูปานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, วิปากวิธิํ นามรูเปน สงฺขิปิตฺวา นามรูปสงฺขารานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, สงฺขารานญฺจ อายติภวสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธีติ เวทิตพฺโพฯ

กูฏาคารนฺติ เอกกณฺณิกํ คาหาเปตฺวา กตํ อคารํฯ กูฏาคารสาลาติ ทฺเว กณฺณิเก คเหตฺวา กตสาลาฯ เอวเมว โขติ เอตฺถ ขีณาสวสฺส กมฺมํ สูริยรสฺมิสมํ เวทิตพฺพํฯ สูริยรสฺมิ ปน อตฺถิ, สา เกวลํ ปติฏฺฐาย อภาเวน อปฺปติฏฺฐา นาม ชาตา, ขีณาสวสฺส กมฺมํ นตฺถิตาย เอว อปฺปติฏฺฐํฯ ตสฺส หิ กายาทโย อตฺถิ, เตหิ ปน กตกมฺมํ กุสลากุสลํ นาม น โหติ, กิริยมตฺเต ฐตฺวา อวิปากํ โหติฯ เอวมสฺส กมฺมํ นตฺถิตาย เอว อปฺปติฏฺฐํ นาม ชาตนฺติฯ จตุตฺถํฯ

5. นครสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจเม นามรูเป โข สติ วิญฺญาณนฺติ เอตฺถ ‘‘สงฺขาเรสุ สติ วิญฺญาณ’’นฺติ จ ‘‘อวิชฺชาย สติ สงฺขารา’’ติ จ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตทุภยมฺปิ น วุตฺตํฯ กสฺมา? อวิชฺชาสงฺขารา หิ ตติโย ภโว, เตหิ สทฺธิํ อยํ วิปสฺสนา น ฆฏียติฯ มหาปุริโส หิ ปจฺจุปฺปนฺนปญฺจโวการวเสน อภินิวิฏฺโฐติฯ

นนุ จ อวิชฺชาสงฺขาเรสุ อทิฏฺเฐสุ น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุนฺติฯ สจฺจํ น สกฺกา, อิมินา ปน เต ภวอุปาทานตณฺหาวเสน ทิฏฺฐาวฯ

ตสฺมา ยถา นาม โคธํ อนุพนฺธนฺโต ปุริโส ตํ กูปํ ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา โอตริตฺวา ปวิฏฺฐฏฺฐานํ ขณิตฺวา โคธํ คเหตฺวา ปกฺกเมยฺย, น ปรภาคํ ขเนยฺย , กสฺมา? กสฺสจิ นตฺถิตายฯ เอวํ มหาปุริโสปิ โคธํ อนุพนฺธนฺโต ปุริโส วิย โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺโน ชรามรณโต ปฏฺฐาย ‘‘อิมสฺส อยํ ปจฺจโย, อิมสฺส อยํ ปจฺจโย’’ติ ปริเยสนฺโต ยาว นามรูปธมฺมานํ ปจฺจยํ ทิสฺวา ตสฺสปิ ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต วิญฺญาณเมว อทฺทสฯ ตโต ‘‘เอตฺตโก ปญฺจโวการภววเสน สมฺมสนจาโร’’ติ วิปสฺสนํ ปฏินิวตฺเตสิ, ปรโต ตุจฺฉกูปสฺส อภินฺนฏฺฐานํ วิย อวิชฺชาสงฺขารทฺวยํ อตฺถิ, ตเทตํ เหฏฺฐา วิปสฺสนาย คหิตตฺตา ปาฏิเยกฺกํ สมฺมสนูปคํ น โหตีติ น อคฺคเหสิฯ

ปจฺจุทาวตฺตตีติ ปฏินิวตฺตติฯ กตมํ ปเนตฺถ วิญฺญาณํ ปจฺจุทาวตฺตตีติ? ปฏิสนฺธิวิญฺญาณมฺปิ วิปสฺสนาวิญฺญาณมฺปิฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปจฺจยโต ปฏินิวตฺตติ, วิปสฺสนาวิญฺญาณํ อารมฺมณโตฯ อุภยมฺปิ นามรูปํ นาติกฺกมติ, นามรูปโต ปรํ น คจฺฉติฯ เอตฺตาวตา ชาเยถ วาติอาทีสุ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, นามรูเป วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต, ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญปจฺจเยสุ โหนฺเตสุ เอตฺตเกน ชาเยถ วา อุปปชฺเชถ วาฯ อิโต หิ ปรํ กิมญฺญํ ชาเยถ วา อุปปชฺเชถ วา, นนุ เอตเทว ชายติ จ อุปปชฺชติ จาติ?

เอวํ สทฺธิํ อปราปรจุติปฏิสนฺธีหิ ปญฺจ ปทานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ เอตฺตาวตาติ วุตฺตมตฺถํ นิยฺยาเตนฺโต ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ วตฺวา ตโต ปรํ อนุโลมปจฺจยาการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปมูลกํ อายติชรามรณํ ทสฺเสตุํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติอาทิมาหฯ

อญฺชสนฺติ มคฺคสฺเสว เววจนํฯ อุทฺธาปวนฺตนฺติ อาปโต อุคฺคตตฺตา อุทฺธาปนฺติ ลทฺธโวหาเรน ปาการวตฺถุนา สมนฺนาคตํฯ รมณียนฺติ สมนฺตา จตุนฺนํ ทฺวารานํ อพฺภนฺตเร จ นานาภณฺฑานํ สมฺปตฺติยา รมณียํฯ มาเปหีติ มหาชนํ เปเสตฺวา วาสํ กาเรหิฯ มาเปยฺยาติ วาสํ กาเรยฺยฯ กาเรนฺโต จ ปฐมํ อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย เปเสตฺวา ‘‘สมฺปุณฺณ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตาว สมฺปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต อปรานิ ปญฺจกุลานิ เปเสยฺยฯ ปุน ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตาว สมฺปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต อปรานิ ปญฺจปญฺญาสกุลานิ เปเสยฺยฯ

ปุน ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตาว สมฺปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต อปรานิ ติํส กุลานิ เปเสยฺยฯ ปุน ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตาว สมฺปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต อปรํ กุลสหสฺสํ เปเสยฺยฯ ปุน ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตาว สมฺปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต อปรานิ เอกาทสนหุตานิ กุลานิ เปเสยฺยฯ ปุน ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ตาว สมฺปุณฺณ’’นฺติ วุตฺเต อปรานิ จตุราสีติกุลสหสฺสานิ เปเสยฺยฯ ปุน ‘‘สมฺปุณฺณ’’นฺติ ปุจฺฉิเต, ‘‘มหาราช, กิํ วเทสิ? มหนฺตํ นครํ อสมฺพาธํ, อิมินา นเยน กุลานิ เปเสตฺวา น สกฺกา ปูเรตุํ, เภริํ ปน จราเปตฺวา ‘อมฺหากํ นครํ อิมาย จ อิมาย จ สมฺปตฺติยา สมฺปนฺนํ, เย ตตฺถ วสิตุกามา, ยถาสุขํ คจฺฉนฺตุ, อิมญฺจิมญฺจ ปริหารํ ลภิสฺสนฺตี’ติ นครสฺส เจว วณฺณํ โลกสฺส จ ปริหารลาภํ โฆสาเปถา’’ติ วเทยฺยฯ โส เอวํ กเรยฺยฯ ตโต มนุสฺสา นครคุณญฺเจว ปริหารลาภญฺจ สุตฺวา สพฺพทิสาหิ สโมสริตฺวา นครํ ปูเรยฺยุํฯ ตํ อปเรน สมเยน อิทฺธญฺเจว อสฺส ผีตญฺจฯ ตํ สนฺธาย ตทสฺส นครํ อปเรน สมเยน อิทฺธญฺเจว ผีตญฺจาติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อิทฺธนฺติ สมิทฺธํ สุภิกฺขํฯ ผีตนฺติ สพฺพสมฺปตฺตีหิ ปุปฺผิตํฯ พาหุชญฺญนฺติ พหูหิ ญาตพฺพํ, พหุชนานํ หิตํ วาฯ ‘‘พหุชน’’นฺติปิ ปาโฐฯ อากิณฺณมนุสฺสนฺติ มนุสฺเสหิ อากิณฺณํ นิรนฺตรํ ผุฏฺฐํฯ วุฑฺฒิเวปุลฺลปฺปตฺตนฺติ วุฑฺฒิปฺปตฺตญฺเจว เวปุลฺลปฺปตฺตญฺจ, เสฏฺฐภาวญฺเจว วิปุลภาวญฺจ ปตฺตํ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ อคฺคนครํ ชาตนฺติ อตฺโถฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – อรญฺญปวเน จรมานปุริโส วิย หิ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ปารมิโย ปูรยมาโน มหาปุริโส ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺส ปุริสสฺส ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตมคฺคทสฺสนํ วิย มหาสตฺตสฺส อนุปุพฺเพน โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ปุพฺพภาเค อฏฺฐงฺคิกสฺส วิปสฺสนามคฺคสฺส ทสฺสนํ, ปุริสสฺส ตํ เอกปทิกมคฺคํ อนุคจฺฉโต อปรภาเค มหามคฺคทสฺสนํ วิย มหาสตฺตสฺส อุปริวิปสฺสนาย จิณฺณนฺเต โลกุตฺตรมคฺคทสฺสนํ, ปุริสสฺส เตเนว มคฺเคน คจฺฉโต ปุรโต นครทสฺสนํ วิย ตถาคตสฺส นิพฺพานนครทสฺสนํ, พหินครํ ปเนตฺถ อญฺเญน ทิฏฺฐํ, อญฺเญน มนุสฺสวาสํ กตํ, นิพฺพานนครํ สตฺถา สยเมว ปสฺสิ, สยํ วาสมกาสิฯ

ตสฺส ปุริสสฺส จตุนฺนํ ทฺวารานํ ทิฏฺฐกาโล วิย ตถาคตสฺส จตุนฺนํ มคฺคานํ ทิฏฺฐกาโล, ตสฺส จตูหิ ทฺวาเรหิ นครํ ปวิฏฺฐกาโล วิย ตถาคตสฺส จตูหิ มคฺเคหิ นิพฺพานํ ปวิฏฺฐกาโล, ตสฺส นครพฺภนฺตเร ภณฺฑววตฺถานกาโล วิย ตถาคตสฺส ปจฺจเวกฺขณญาเณน ปโรปณฺณาสกุสลธมฺมววตฺถานกาโลฯ นครสฺส อคารกรณตฺถํ กุลปริเยสนกาโล วิย สตฺถุ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย เวเนยฺยสตฺเต โวโลกนกาโล, เตน ปุริเสน ยาจิตสฺส รญฺโญ เอกํ มหากุฏุมฺพิกํ ทิฏฺฐกาโล วิย มหาพฺรหฺมุนา ยาจิตสฺส ภควโต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรํ ทิฏฺฐกาโล, รญฺโญ มหากุฏุมฺพิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘นครวาสํ กโรหี’’ติ ปหิตกาโล วิย ภควโต เอกสฺมิํ ปจฺฉาภตฺเต อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมทิวเส พาราณสิยํ อิสิปตนํ ปวิสิตฺวา เถรํ กายสกฺขิํ กตฺวา ธมฺมํ เทสิตกาโล, มหากุฏุมฺพิเกน อฏฺฐารส ปุริสโกฏิโย คเหตฺวา นครํ อชฺฌาวุฏฺฐกาโล วิย ตถาคเตน ธมฺมจกฺเก ปวตฺติเต เถรสฺส อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตกาโล, เอวํ นิพฺพานนครํ ปฐมํ อาวาสิตํ, ตโต สมฺปุณฺณํ นครนฺติ ปุจฺฉิตฺวา น ตาวาติ วุตฺเต ปญฺจ กุลานิ อาทิํ กตฺวา ยาว จตุราสีติกุลสหสฺสเปสนํ วิย ตถาคตสฺส ปญฺจมทิวสโต ปฏฺฐาย อนตฺตลกฺขณสุตฺตาทีนิ เทเสตฺวา ปญฺจวคฺคิเย อาทิํ กตฺวา ยสปมุขา ปญฺจปณฺณาส กุลปุตฺตา, ติํส ภทฺทวคฺคิยา, สหสฺสปุราณชฏิลา, พิมฺพิสารปมุขานิ เอกาทสปุริสนหุตานิ, ติโรกุฏฺฏานุโมทเน จตุราสีติสหสฺสานีติ เอตฺตกสฺส ชนสฺส อริยมคฺคํ โอตาเรตฺวา นิพฺพานนครํ เปสิตกาโล, อถ เตน นเยน นคเร อปูริยมาเน เภริํ จราเปตฺวา นครสฺส วณฺณโฆสนํ กุลานํ ปริหารลาภโฆสนํ วิย จ มาสสฺส อฏฺฐ ทิวเส ตตฺถ ตตฺถ นิสีทิตฺวา ธมฺมกถิกานํ นิพฺพานวณฺณสฺส เจว นิพฺพานปฺปตฺตานํ ชาติกนฺตาราทินิตฺถรณานิสํสสฺส จ โฆสนํ, ตโต สพฺพทิสาหิ อาคนฺตฺวา มนุสฺสานํ นครสโมสรณํ วิย ตตฺถ ตตฺถ ธมฺมกถํ สุตฺวา ตโต ตโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชฺชํ อาทิํ กตฺวา อนุโลมปฏิปทํ ปฏิปนฺนานํ อปริมาณานํ กุลปุตฺตานํ นิพฺพานสโมสรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุราณํ มคฺคนฺติ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํฯ อยญฺหิ อริยมคฺโค ปวารณสุตฺเต (สํ. นิ. 1.215) อวตฺตมานกฏฺเฐน ‘‘อนุปฺปนฺนมคฺโค’’ติ วุตฺโต, อิมสฺมิํ สุตฺเต อวฬญฺชนฏฺเฐน ‘‘ปุราณมคฺโค’’ติฯ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํฯ

อิทฺธนฺติ ฌานสฺสาเทน สมิทฺธํ สุภิกฺขํฯ ผีตนฺติ อภิญฺญาภรเณหิ ปุปฺผิตํฯ วิตฺถาริกนฺติ วิตฺถิณฺณํฯ พาหุชญฺญนฺติ พหุชนวิญฺเญยฺยํฯ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ ยาว ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺเสหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, เอตสฺมิํ อนฺตเร สุปฺปกาสิตํ สุเทสิตํ ตถาคเตนาติฯ ปญฺจมํฯ

6. สมฺมสสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ อามนฺเตสีติ กสฺมา อามนฺเตสิ? ยสฺมาสฺส สุขุมา ติลกฺขณาหตา ธมฺมเทสนา อุปฏฺฐาสิฯ ตสฺมิํ กิร ชนปเท มนุสฺสา สเหตุกา ปญฺญวนฺโตฯ สินิทฺธานิ กิเรตฺถ โภชนานิ, ตานิเสวโต ชนสฺส ปญฺญา วฑฺฒติ, เต คมฺภีรํ ติลกฺขณาหตํ ธมฺมกถํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา โหนฺติฯ เตเนว ภควา ทีฆมชฺฌิเมสุ มหาสติปฏฺฐานานิ (ที. นิ. 2.372 อาทโย) มหานิทานํ (ที. นิ. 2.95 อาทโย), อาเนญฺชสปฺปายํ (ม. นิ. 3.66 อาทโย), สํยุตฺตเก จูฬนิทานาทิสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ อญฺญานิ คมฺภีรานิ สุตฺตานิ ตตฺเถว กเถสิฯ สมฺมสถ โนติ สมฺมสถ นุฯ อนฺตรํ สมฺมสนฺติ อพฺภนฺตรํ ปจฺจยสมฺมสนํฯ น โส ภิกฺขุ ภควโต จิตฺตํ อาราเธสีติ ปจฺจยาการวเสน พฺยาการาเปตุกามสฺส ภควโต ตถา อพฺยากริตฺวา ทฺวตฺติํสาการวเสน พฺยากโรนฺโต อชฺฌาสยํ คเหตุํ นาสกฺขิฯ

เอตทโวจาติ เทสนา ยถานุสนฺธิํ น คตา, เทสนาย ยถานุสนฺธิคมนตฺถํ เอตทโวจฯ เตนหานนฺท, สุณาถาติ อิทํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ อญฺญตฺถ หิ เอวํ วุตฺตํ นาม นตฺถิฯ อุปธินิทานนฺติ ขนฺธุปธินิทานํฯ ขนฺธปญฺจกญฺเหตฺถ อุปธีติ อธิปฺเปตํฯ อุปฺปชฺชตีติ ชายติฯ นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺฐหติฯ

ยํ โข โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ยํ โลกสฺมิํ ปิยสภาวญฺเจว มธุรสภาวญฺจฯ