เมนู

4. เอกมูลสุตฺตวณฺณนา

[44] จตุตฺเถ เอกมูลนฺติ อวิชฺชา ตณฺหาย มูลํ, ตณฺหา อวิชฺชายฯ อิธ ปน ตณฺหา อธิปฺเปตาฯ ทฺวีหิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐีหิ อาวฏฺฏตีติ ทฺวิราวฏฺฏาฯ สา จ ราคาทีหิ ตีหิ มเลหิ ติมลาฯ ตตฺราสฺสา โมโห สหชาตโกฏิยา มลํ โหติ, ราคโทสา อุปนิสฺสยโกฏิยาฯ ปญฺจ ปน กามคุณา อสฺสา ปตฺถรณฏฺฐานา, เตสุ สา ปตฺถรตีติ ปญฺจปตฺถราฯ สา จ อปูรณียฏฺเฐน สมุทฺโทฯ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ปเนสา ทฺวาทสายตเนสุ อาวฏฺฏติ ปริวฏฺฏตีติ ทฺวาทสาวฏฺฏาฯ อปติฏฺฐฏฺเฐน ปน ปาตาโลติ วุจฺจตีติฯ เอกมูลํ…เป.… ปาตาลํ, อตริ อิสิ, อุตฺตริ สมติกฺกมีติ อตฺโถฯ จตุตฺถํฯ

5. อโนมสุตฺตวณฺณนา

[45] ปญฺจเม อโนมนามนฺติ สพฺพคุณสมนฺนาคตตฺตา อเวกลฺลนามํ, ปริปูรนามนฺติ อตฺโถฯ นิปุณตฺถทสฺสินฺติ ภควา สณฺหสุขุเม ขนฺธนฺตราทโย อตฺเถ ปสฺสตีติ นิปุณตฺถทสฺสีฯ ปญฺญาททนฺติ อนฺวยปญฺญาธิคมาย ปฏิปทํ กถนวเสน ปญฺญาย ทายกํฯ กามาลเย อสตฺตนฺติ ปญฺจกามคุณาลเย อลคฺคํฯ กมมานนฺติ ภควา มหาโพธิมณฺเฑเยว อริยมคฺเคน คโต, น อิทานิ คจฺฉติ, อตีตํ ปน อุปาทาย อิทํ วุตฺตํฯ มเหสินฺติ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอสิตารํ ปริเยสิตารนฺติฯ ปญฺจมํฯ

6. อจฺฉราสุตฺตวณฺณนา

[46] ฉฏฺเฐ อจฺฉราคณสงฺฆุฏฺฐนฺติ อยํ กิร เทวปุตฺโต สตฺถุสาสเน ปพฺพชิตฺวา วตฺตปฏิปตฺติํ ปูรยมาโน ปญฺจวสฺสกาเล ปวาเรตฺวา ทฺเวมาติกํ ปคุณํ กตฺวา กมฺมากมฺมํ อุคฺคเหตฺวา จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา สลฺลหุกวุตฺติโก อรญฺญํ ปวิสิตฺวา โย ภควตา มชฺฌิมยาโม สยนสฺส โกฏฺฐาโสติ อนุญฺญาโตฯ ตสฺมิมฺปิ สมฺปตฺเต ‘‘ปมาทสฺส ภายามี’’ติ มญฺจกํ อุกฺขิปิตฺวา รตฺติญฺจ ทิวา จ นิราหาโร กมฺมฏฺฐานเมว มนสากาสิฯ

อถสฺส อพฺภนฺตเร สตฺถกวาตา อุปฺปชฺชิตฺวา ชีวิตํ ปริยาทิยิํสุฯ โส ธุรสฺมิํเยว กาลมกาสิฯ

โย หิ โกจิ ภิกฺขุ จงฺกเม จงฺกมมาโน วา อาลมฺพนตฺถมฺภํ นิสฺสาย ฐิโต วา จงฺกมโกฏิยํ จีวรํ สีเส ฐเปตฺวา นิสินฺโน วา นิปนฺโน วา ปริสมชฺเฌ อลงฺกตธมฺมาสเน ธมฺมํ เทเสนฺโต วา กาลํ กโรติ, สพฺโพ โส ธุรสฺมิํ กาลํ กโรติ นามฯ อิติ อยํ จงฺกมเน กาลํ กตฺวา อุปนิสฺสยมนฺทตาย อาสวกฺขยํ อปฺปตฺโต ตาวติํสภวเน มหาวิมานทฺวาเร นิทฺทายิตฺวา ปพุชฺฌนฺโต วิย ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ ตาวเทวสฺส สุวณฺณโตรณํ วิย ติคาวุโต อตฺตภาโว นิพฺพตฺติฯ

อนฺโตวิมาเน สหสฺสมตฺตา อจฺฉรา ตํ ทิสฺวา, ‘‘วิมานสามิโก เทวปุตฺโต อาคโต, รมยิสฺสาม น’’นฺติ ตูริยานิ คเหตฺวา ปริวารยิํสุฯ เทวปุตฺโต น ตาว จุตภาวํ ชานาติ, ปพฺพชิตสญฺญีเยว อจฺฉรา โอโลเกตฺวา วิหารจาริกํ อาคตํ มาตุคามํ ทิสฺวา ลชฺชีฯ ปํสุกูลิโก วิย อุปริ ฐิตํ ฆนทุกูลํ เอกํสํ กโรนฺโต อํสกูฏํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อินฺทฺริยานิ โอกฺขิปิตฺวา อโธมุโข อฏฺฐาสิฯ ตสฺส กายวิกาเรเนว ตา เทวตา ‘‘สมณเทวปุตฺโต อย’’นฺติ ญตฺวา เอวมาหํสุ – ‘‘อยฺย, เทวปุตฺต, เทวโลโก นามายํ, น สมณธมฺมสฺส กรโณกาโส, สมฺปตฺติํ อนุภวโนกาโส’’ติฯ โส ตเถว อฏฺฐาสิฯ เทวตา ‘‘น ตาวายํ สลฺลกฺเขตี’’ติ ตูริยานิ ปคฺคณฺหิํสุฯ โส ตถาปิ อโนโลเกนฺโตว อฏฺฐาสิฯ

อถสฺส สพฺพกายิกํ อาทาสํ ปุรโต ฐปยิํสุฯ โส ฉายํ ทิสฺวา จุตภาวํ ญตฺวา, ‘‘น มยา อิมํ ฐานํ ปตฺเถตฺวา สมณธมฺโม กโต, อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปตฺเถตฺวา กโต’’ติ สมฺปตฺติยา วิปฺปฏิสารี อโหสิ, ‘‘สุวณฺณปฏํ ปฏิลภิสฺสามี’’ติ ตกฺกยิตฺวา ยุทฺธฏฺฐานํ โอติณฺณมลฺโล มูลกมุฏฺฐิํ ลภิตฺวา วิยฯ โส – ‘‘อยํ สคฺคสมฺปตฺติ นาม สุลภา, พุทฺธานํ ปาตุภาโว ทุลฺลโภ’’ติ จินฺเตตฺวา วิมานํ อปวิสิตฺวาว อสมฺภินฺเนเนว สีเลน อจฺฉราสงฺฆปริวุโต ทสพลสฺส สนฺติกํ อาคมฺม อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ฐิโต อิมํ คาถํ อภาสิฯ

ตตฺถ อจฺฉราคณสงฺฆุฏฺฐนฺติ อจฺฉราคเณน คีตวาทิตสทฺเทหิ สงฺโฆสิตํฯ ปิสาจคณเสวิตนฺติ ตเมว อจฺฉราคณํ ปิสาจคณํ กตฺวา วทติฯ วนนฺติ นนฺทนวนํ สนฺธาย วทติฯ อยญฺหิ นิยามจิตฺตตาย อตฺตโน ครุภาเวน เทวคณํ ‘‘เทวคโณ’’ติ วตฺตุํ น โรเจติฯ ‘‘ปิสาจคโณ’’ติ วทติฯ

นนฺทนวนญฺจ ‘‘นนฺทน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘โมหน’’นฺติ วทติ กถํ ยาตฺรา ภวิสฺสตีติ กถํ นิคฺคมนํ ภวิสฺสติ, กถํ อติกฺกโม ภวิสฺสติ, อรหตฺตสฺส เม ปทฏฺฐานภูตํ วิปสฺสนํ อาจิกฺขถ ภควาติ วทติฯ

อถ ภควา ‘‘อติสลฺลิขเตว อยํ เทวปุตฺโต, กิํ นุ โข อิท’’นฺติ? อาวชฺเชนฺโต อตฺตโน สาสเน ปพฺพชิตภาวํ ญตฺวา – ‘‘อยํ อจฺจารทฺธวีริยตาย กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, อชฺชาปิสฺส จงฺกมนสฺมิํเยว อตฺตภาโว อสมฺภินฺเนน สีเลน อาคโต’’ติ จินฺเตสิฯ พุทฺธา จ อกตาภินิเวสสฺส อาทิกมฺมิกสฺส อกตปริกมฺมสฺส อนฺเตวาสิโน จิตฺตกาโร ภิตฺติปริกมฺมํ วิย – ‘‘สีลํ ตาว โสเธหิ, สมาธิํ ภาเวหิ, กมฺมสฺสกตปญฺญํ อุชุํ กโรหี’’ติ ปฐมํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ อาจิกฺขนฺติ, การกสฺส ปน ยุตฺตปยุตฺตสฺส อรหตฺตมคฺคปทฏฺฐานภูตํ สณฺหสุขุมํ สุญฺญตาวิปสฺสนํเยว อาจิกฺขนฺติ, อยญฺจ เทวปุตฺโต การโก อภินฺนสีโล, เอโก มคฺโค อสฺส อนาคโตติ สุญฺญตาวิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต อุชุโก นามาติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อุชุโกติ กายวงฺกาทีนํ อภาวโต อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุชุโก นามฯ อภยา นาม สา ทิสาติ นิพฺพานํ สนฺธายาหฯ ตสฺมิํ หิ กิญฺจิ ภยํ นตฺถิ, ตํ วา ปตฺตสฺส ภยํ นตฺถีติ ‘‘อภยา นาม สา ทิสา’’ติ วุตฺตํฯ รโถ อกูชโนติ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคว อธิปฺเปโตฯ ยถา หิ ปากติกรโถ อกฺเข วา อนพฺภญฺชิเต อติเรเกสุ วา มนุสฺเสสุ อภิรุฬฺเหสุ กูชติ วิรวติ, น เอวํ อริยมคฺโคฯ โส หิ เอกปฺปหาเรน จตุราสีติยาปิ ปาณสหสฺเสสุ อภิรุหนฺเตสุ น กูชติ น วิรวติฯ ตสฺมา ‘‘อกูชโน’’ติ วุตฺโตฯ ธมฺมจกฺเกหิ สํยุโตติ กายิกเจตสิกวีริยสงฺขาเตหิ ธมฺมจกฺเกหิ สํยุตฺโตฯ

หิรีติ เอตฺถ หิริคฺคหเณน โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว โหติฯ ตสฺส อปาลมฺโพติ ยถา พาหิรกรถสฺส รเถ ฐิตานํ โยธานํ อปตนตฺถาย ทารุมยํ อปาลมฺพนํ โหติ, เอวํ อิมสฺส มคฺครถสฺส อชฺฌตฺตพหิทฺธาสมุฏฺฐานํ หิโรตฺตปฺปํ อปาลมฺพนํฯ สตฺยสฺส ปริวารณนฺติ รถสฺส สีหจมฺมาทิปริวาโร วิย อิมสฺสาปิ มคฺครถสฺส สมฺปยุตฺตา สติ ปริวารณํฯ

ธมฺมนฺติ โลกุตฺตรมคฺคํ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรชวนฺติ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺฐิปุเรชวา อสฺส ปุพฺพยายิกาติ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรชโว, ตํ สมฺมาทิฏฺฐิปุเรชวํฯ ยถา หิ ปฐมตรํ ราชปุริเสหิ กาณกุณิอาทีนํนีหรเณน มคฺเค โสธิเต ปจฺฉา ราชา นิกฺขมติ, เอวเมวํ วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิยา อนิจฺจาทิวเสน ขนฺธาทีสุ โสธิเตสุ ปจฺฉา ภูมิลทฺธวฏฺฏํ ปริชานมานา มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺมาหํ สารถิํ พฺรูมิ, สมฺมาทิฏฺฐิปุเรชว’’นฺติฯ

อิติ ภควา เทสนํ นิฏฺฐาเปตฺวา อวสาเน จตฺตาริ สจฺจานิ ทีเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิฯ ยถา หิ รญฺโญ โภชนกาเล อตฺตโน มุขปฺปมาเณ กพเฬ อุกฺขิตฺเต องฺเก นิสินฺโน ปุตฺโต อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว ตโต กพฬํ กโรติ, เอวเมวํ ภควติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ เทเสนฺเตปิ สตฺตา อตฺตโน อุปนิสฺสยานุรูเปน โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณนฺติฯ อยมฺปิ เทวปุตฺโต โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ภควนฺตํ คนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา ปกฺกามีติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. วนโรปสุตฺตวณฺณนา

[47] สตฺตเม ธมฺมฏฺฐา สีลสมฺปนฺนาติ เก ธมฺมฏฺฐา, เก สีลสมฺปนฺนาติ ปุจฺฉติฯ ภควา อิมํ ปญฺหํ ถาวรวตฺถุนา ทีเปนฺโต อารามโรปาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารามโรปาติ ปุปฺผารามผลารามโรปกาฯ วนโรปาติ สยํชาเต อโรปิมวเน สีมํ ปริกฺขิปิตฺวา เจติยโพธิจงฺกมนมณฺฑปกุฏิเลณรตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานํ การกา ฉายูปเค รุกฺเข โรเปตฺวา ททมานาปิ วนโรปาเยว นามฯ เสตุการกาติ วิสเม เสตุํ กโรนฺติ, อุทเก นาวํ ปฏิยาเทนฺติ ปปนฺติ ปานียทานสาลํฯ อุทปานนฺติ ยํกิญฺจิ โปกฺขรณีตฬากาทิํฯ อุปสฺสยนฺติ วาสาคารํฯ ‘‘อุปาสย’’นฺติปิ ปาโฐฯ

สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒตีติ น อกุสลวิตกฺกํ วา วิตกฺเกนฺตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส วา ปวฑฺฒติฯ ยทา ยทา ปน อนุสฺสรติ, ตทา ตทา ตสฺส วฑฺฒติฯ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘สทา ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมฏฺฐา สีลสมฺปนฺนาติ ตสฺมิํ ธมฺเม ฐิตตฺตา เตนปิ สีเลน สมฺปนฺนตฺตา ธมฺมฏฺฐา สีลสมฺปนฺนาฯ