เมนู

อูหจฺจ มเนชาติ เอเต ตณฺหาเอชาย อเนชา ภิกฺขู อินฺทขีลํ อูหจฺจ สมูหนิตฺวา จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาริกํ จรนฺติฯ สุทฺธาติ นิรุปกฺกิเลสาฯ วิมลาติ นิมฺมลาฯ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ จกฺขุมตาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺเตนฯ สุทนฺตาติ จกฺขุโตปิ ทนฺตา โสตโตปิ ฆานโตปิ ชิวฺหาโตปิ กายโตปิ มนโตปิ ทนฺตาฯ สุสุนาคาติ ตรุณนาคาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – ฉนฺทาทีหิ น คจฺฉนฺตีติ นาคา, เตน เตน มคฺเคน ปหีเน กิเลเส น อาคจฺฉนฺตีติ นาคา, นานปฺปการํ อาคุํ น กโรนฺตีติ นาคาฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน มหานิทฺเทเส (มหานิ. 80) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อปิจ –

‘‘อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก,

สพฺพสํโยค วิสชฺช พนฺธนานิ;

สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,

นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา’’ติฯ –

เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สุสุนาคาติ สุสู นาคา, สุสุนาคภาวสมฺปตฺติํ ปตฺตาติ อตฺโถฯ เต เอวรูเป อนุตฺตเรน โยคฺคาจริเยน ทมิเต ตรุณนาเค ทสฺสนาย อาคตมฺห ภควาติฯ โสปิ คนฺตฺวา ยถาฐาเนเยว อฏฺฐาสิฯ

อถ จตุตฺโถ วุตฺตนเยเนว อาคนฺตฺวา อภาสิฯ ตตฺถ คตาเสติ นิพฺเพมติกสรณคมเนน คตาฯ โสปิ คนฺตฺวา ยถาฐาเนเยว อฏฺฐาสีติฯ สตฺตมํฯ

8. สกลิกสุตฺตวณฺณนา

[38] อฏฺฐเม มทฺทกุจฺฉิสฺมินฺติ เอวํนามเก อุยฺยาเนฯ ตญฺหิ อชาตสตฺตุมฺหิ กุจฺฉิคเต ตสฺส มาตรา – ‘‘อยํ มยฺหํ กุจฺฉิคโต คพฺโภ รญฺโญ สตฺตุ ภวิสฺสติฯ กิํ เม อิมินา’’ติ? คพฺภปาตนตฺถํ กุจฺฉิ มทฺทาปิตาฯ ตสฺมา ‘‘มทฺทกุจฺฉี’’ติ สงฺขํ คตํฯ มิคานํ ปน อภยวาสตฺถาย ทินฺนตฺตา มิคทาโยติ วุจฺจติฯ

เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ อยํ อนุปุพฺพิกถา – เทวทตฺโต หิ อชาตสตฺตุํ นิสฺสาย ธนุคฺคเห จ ธนปาลกญฺจ ปโยเชตฺวาปิ ตถาคตสฺส ชีวิตนฺตรายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สหตฺเถเนว มาเรสฺสามี’’ติ คิชฺฌกูฏปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา มหนฺตํ กูฏาคารปฺปมาณํ สิลํ อุกฺขิปิตฺวา, ‘‘สมโณ โคตโม จุณฺณวิจุณฺโณ โหตู’’ติ ปวิชฺฌิฯ มหาถามวา กิเรส ปญฺจนฺนํ หตฺถีนํ พลํ ธาเรติฯ อฏฺฐานํ โข ปเนตํ, ยํ พุทฺธานํ ปรูปกฺกเมน ชีวิตนฺตราโย ภเวยฺยาติ ตํ ตถาคตสฺส สรีราภิมุขํ อาคจฺฉนฺตํ อากาเส อญฺญา สิลา อุฏฺฐหิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิฯ ทฺวินฺนํ สิลานํ สมฺปหาเรน มหนฺโต ปาสาณสฺส สกลิกา อุฏฺฐหิตฺวา ภควโต ปิฏฺฐิปาทปริยนฺตํ อภิหนิ, ปาโท มหาผรสุนา ปหโต วิย สมุคฺคตโลหิเตน ลาขารสมกฺขิโต วิย อโหสิฯ ภควา อุทฺธํ อุลฺโลเกตฺวา เทวทตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘พหุ ตยา โมฆปุริส, อปุญฺญํ ปสุตํ, โย ตฺวํ ปทุฏฺฐจิตฺโต วธกจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทสี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ภควโต อผาสุ ชาตํฯ ภิกฺขู จินฺตยิํสุ – ‘‘อยํ วิหาโร อุชฺชงฺคโล วิสโม, พหูนํ ขตฺติยาทีนญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ อโนกาโส’’ติฯ เต ตถาคตํ มญฺจสิวิกาย อาทาย มทฺทกุจฺฉิํ นยิํสุฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควโต ปาโท สกลิกาย ขโต โหตี’’ติฯ

ภุสาติ พลวติโยฯ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ทุกฺขนฺติ สุขปฏิกฺเขโปฯ ติพฺพาติ พหลาฯ ขราติ ผรุสาฯ กฏุกาติ ติขิณาฯ อสาตาติ อมธุราฯ น ตาสุ มโน อปฺเปติ, น ตา มนํ อปฺปายนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปาฯ สโต สมฺปชาโนติ เวทนาธิวาสนสติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต หุตฺวาฯ อวิหญฺญมาโนติ อปีฬิยมาโน, สมฺปริวตฺตสายิตาย เวทนานํ วสํ อคจฺฉนฺโตฯ

สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคิเสยฺยา, เปตเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี สตฺตา วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ อยํ กามโภคิเสยฺยาฯ เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิฯ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ อยํ เปตเสยฺยาฯ อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, สีโห มิคราชา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ อนุปกฺขิปิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสตี’’ติ อยํ สีหเสยฺยาฯ

เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ, ‘ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติ, ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสนฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติ’ฯ สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, ‘‘นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา, น สูรภาวสฺส อนุรูป’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติฯ อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน ‘‘ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ‘‘ตถาคตเสยฺยา’’ติ วุจฺจติฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ

ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย, อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา ฯ โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติฯ ยถา น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุ โหติฯ ตสฺมา เอวํ นิปชฺชิฯ สโต สมฺปชาโนติ สยนปริคฺคาหกสติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตฯ ‘‘อุฏฺฐานสญฺญ’’นฺติ ปเนตฺถ น วุตฺตํ, คิลานเสยฺยา เหสา ตถาคตสฺสฯ

สตฺตสตาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต สพฺพาปิ ตา เทวตา คิลานเสยฺยฏฺฐานํ อาคตาฯ อุทานํ อุทาเนสีติ คิลานเสยฺยํ อาคตานํ โทมนสฺเสน ภวิตพฺพํ สิยาฯ อิมาสํ ปน ตถาคตสฺส เวทนาธิวาสนํ ทิสฺวา, ‘‘อโห พุทฺธานํ มหานุภาวตา! เอวรูปาสุ นาม เวทนาสุ วตฺตมานาสุ วิการมตฺตมฺปิ นตฺถิ, สิรีสยเน อลงฺกริตฺวา ฐปิตสุวณฺณรูปกํ วิย อนิญฺชมาเนน กาเยน นิปนฺโน, อิทานิสฺส อธิกตรํ มุขวณฺโณ วิโรจติ, อาภาสมฺปนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย สมฺปติ วิกสิตํ วิย จ อรวินฺทํ อสฺส มุขํ โสภติ, กาเยปิ วณฺณายตนํ อิทานิ สุสมฺมฏฺฐกญฺจนํ วิย วิปฺปสีทตี’’ติ อุทานํ อุทปาทิฯ

นาโค วต โภติ, เอตฺถ โภติ ธมฺมาลปนํฯ พลวนฺตฏฺเฐน นาโคฯ นาควตาติ นาคภาเวนฯ สีโห วตาติอาทีสุ อสนฺตาสนฏฺเฐน สีโหฯ พฺยตฺตปริจยฏฺเฐน การณาการณชานเนน วา อาชานีโยฯ อปฺปฏิสมฏฺเฐน นิสโภฯ ควสตเชฏฺฐโก หิ อุสโภ, ควสหสฺสเชฏฺฐโก วสโภ, ควสตสหสฺสเชฏฺฐโก นิสโภติ วุจฺจติฯ ภควา ปน อปฺปฏิสมฏฺเฐน อาสภํ ฐานํ ปฏิชานาติฯ เตเนวตฺเถน อิธ ‘‘นิสโภ’’ติ วุตฺโตฯ ธุรวาหฏฺเฐน โธรยฺโหฯ นิพฺพิเสวนฏฺเฐน ทนฺโต

ปสฺสาติ อนิยมิตาณตฺติฯ สมาธินฺติ อรหตฺตผลสมาธิํฯ สุวิมุตฺตนฺติ ผลวิมุตฺติยา สุวิมุตฺตํฯ ราคานุคตํ ปน จิตฺตํ อภินตํ นาม โหติ, โทสานุคตํ อปนตํฯ ตทุภยปฏิกฺเขเปน น จาภินตํ น จาปนตนฺติ อาหฯ น จ สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคตนฺติ น สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิเลเส นิคฺคเหตฺวา วาริตวตํ, กิเลสานํ ปน ฉินฺนตฺตา วตํ ผลสมาธินา สมาหิตนฺติ อตฺโถฯ อติกฺกมิตพฺพนฺติ วิเหเฐตพฺพํ ฆฏฺเฏตพฺพํฯ อทสฺสนาติ อญฺญาณาฯ อญฺญาณี หิ อนฺธพาโลว เอวรูเป สตฺถริ อปรชฺเฌยฺยาติ เทวทตฺตํ ฆฏฺฏยมานา วทนฺติฯ

ปญฺจเวทาติ อิติหาสปญฺจมานํ เวทานํ ธารกาฯ สตํ สมนฺติ วสฺสสตํฯ ตปสฺสีติ ตปนิสฺสิตกา หุตฺวาฯ จรนฺติ จรนฺตาฯ น สมฺมาวิมุตฺตนฺติ สเจปิ เอวรูปา พฺราหฺมณา วสฺสสตํ จรนฺติ, จิตฺตญฺจ เนสํ สมฺมา วิมุตฺตํ น โหติฯ หีนตฺตรูปา น ปารํ คมา เตติ หีนตฺตสภาวา เต นิพฺพานงฺคมา น โหนฺติฯ ‘‘หีนตฺถรูปา’’ติปิ ปาโฐ, หีนตฺถชาติกา ปริหีนตฺถาติ อตฺโถฯ ตณฺหาธิปนฺนาติ ตณฺหาย อชฺโฌตฺถฏาฯ วตสีลพทฺธาติ อชวตกุกฺกุรวตาทีหิ จ วเตหิ ตาทิเสเหว จ สีเลหิ พทฺธาฯ ลูขํ ตปนฺติ ปญฺจาตปตาปนํ กณฺฏกเสยฺยาทิกํ ตปํฯ อิทานิ สา เทวตา สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ กเถนฺตี น มานกามสฺสาติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตตฺถเมวาติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ปฐมปชฺชุนฺนธีตุสุตฺตวณฺณนา

[39] นวเม ปชฺชุนฺนสฺส ธีตาติ ปชฺชุนฺนสฺส นาม วสฺสวลาหกเทวรญฺโญ จาตุมหาราชิกสฺส ธีตาฯ อภิวนฺเทติ ภควา ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิฯ จกฺขุมตาติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมนฺเตน ตถาคเตนฯ ธมฺโม อนุพุทฺโธติ, ‘‘อิทํ มยา ปุพฺเพ ปเรสํ สนฺติเก เกวลํ สุตํเยว อาสี’’ติ วทติฯ สาหํ ทานีติ, สา อหํ อิทานิฯ สกฺขิ ชานามีติ, ปฏิเวธวเสน ปจฺจกฺขเมว ชานามิฯ วิครหนฺตาติ, ‘‘หีนกฺขรปทพฺยญฺชโน’’ติ วา ‘‘อนิยฺยานิโก’’ติ วา เอวํ ครหนฺตาฯ โรรุวนฺติ, ทฺเว โรรุวา – ธูมโรรุโว จ ชาลโรรุโว จฯ ตตฺถ ธูมโรรุโว วิสุํ โหติ, ชาลโรรุโวติ ปน อวีจิมหานิรยสฺเสเวตํ นามํฯ ตตฺถ หิ สตฺตา อคฺคิมฺหิ ชลนฺเต ชลนฺเต ปุนปฺปุนํ รวํ รวนฺติ, ตสฺมา โส ‘‘โรรุโว’’ติ วุจฺจติฯ โฆรนฺติ ทารุณํฯ ขนฺติยา อุปสเมน อุเปตาติ รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา คหณขนฺติยา จ ราคาทิอุปสเมน จ อุเปตาติฯ นวมํฯ

10. ทุติยปชฺชุนฺนธีตุสุตฺตวณฺณนา

[40] ทสเม ธมฺมญฺจาติ จ สทฺเทน สงฺฆญฺจ, อิติ ตีณิ รตนานิ นมสฺสมานา อิธาคตาติ วทติฯ อตฺถวตีติ, อตฺถวติโยฯ พหุนาปิ โข ตนฺติ ยํ ธมฺมํ สา อภาสิ, ตํ ธมฺมํ พหุนาปิ ปริยาเยน อหํ วิภเชยฺยํฯ ตาทิโส ธมฺโมติ, ตาทิโส หิ อยํ ภควา ธมฺโม, ตํสณฺฐิโต ตปฺปฏิภาโค พหูหิ ปริยาเยหิ วิภชิตพฺพยุตฺตโกติ ทสฺเสติฯ ลปยิสฺสามีติ, กถยิสฺสามิฯ ยาวตา เม มนสา ปริยตฺตนฺติ ยตฺตกํ มยา มนสา ปริยาปุฏํ, ตสฺสตฺถํ ทิวสํ อวตฺวา มธุปฏลํ ปีเฬนฺตี วิย มุหุตฺเตเนว สํขิตฺเตน กเถสฺสามิฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ ทสมํฯ

สตุลฺลปกายิกวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อาทิตฺตวคฺโค