เมนู

อิจฺจายสฺมา โมฆราชาติ, ‘‘ปหาสิ สงฺข’’นฺติ คาถํ สุตฺวา ตสฺสํ ปริสติ อนุสนฺธิกุสโล โมฆราชา นาม เถโร ‘‘อิมิสฺสา คาถาย อตฺโถ น ยถานุสนฺธิํ คโต’’ติ จินฺเตตฺวา ยถานุสนฺธิํ ฆเฏนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ อิธ วา หุรํ วาติ อิธโลเก วา ปรโลเก วาฯ นรุตฺตมํ อตฺถจรํ นรานนฺติ กิญฺจาปิ สพฺเพ ขีณาสวา นรุตฺตมา เจว อตฺถจรา จ นรานํ, เถโร ปน ทสพลํ สนฺธาเยวมาหฯ เย ตํ นมสฺสนฺติ ปสํสิยา เตติ ยทิ ตถาวิมุตฺตํ เทวมนุสฺสา นมสฺสนฺติ, อถ เย ตํ ภควนฺตํ กาเยน วา วาจาย วา อนุปฏิปตฺติยา วา นมสฺสนฺติ, เต กิํ ปสํสิยา, อุทาหุ อปสํสิยาติฯ ภิกฺขูติ โมฆราชตฺเถรํ อาลปติฯ อญฺญาย ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํ ชานิตฺวาฯ สงฺคาติคา เตปิ ภวนฺตีติ เย ตํ กาเยน วา วาจาย วา อนุปฏิปตฺติยา วา นมสฺสนฺติฯ เต จตุสจฺจธมฺมํ อญฺญาย วิจิกิจฺฉํ ปหาย สงฺคาติคาปิ โหนฺติ, ปสํสิยาปิ โหนฺตีติฯ จตุตฺถํฯ

5. อุชฺฌานสญฺญิสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม อุชฺฌานสญฺญิกาติ อุชฺฌานสญฺญี เทวโลโก นาม ปาฏิเยกฺโก นตฺถิ, อิมา ปน เทวตา ตถาคตสฺส จตุปจฺจยปริโภคํ นิสฺสาย อุชฺฌายมานา อาคตาฯ ตาสํ กิร เอวํ อโหสิ – ‘‘สมโณ โคตโม ภิกฺขูนํ ปํสุกูลจีวร-ปิณฺฑิยาโลป-รุกฺขมูลเสนาสนปูติมุตฺตเภสชฺเชหิ สนฺโตสสฺเสว ปริยนฺตการิตํ วณฺเณติ, สยํ ปน ปตฺตุณฺณทุกูล โขมาทีนิ ปณีตจีวรานิ ธาเรติ, ราชารหํ อุตฺตมํ โภชนํ ภุญฺชติ, เทววิมานกปฺปาย คนฺธกุฏิยา วรสยเน สยติ, สปฺปินวนีตาทีนิ เภสชฺชานิ ปฏิเสวติ, ทิวสํ มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสติ, วจนมสฺส อญฺญโต คจฺฉติ, กิริยา อญฺญโต’’ติ อุชฺฌายมานา อาคมิํสุฯ เตน ตาสํ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ‘‘อุชฺฌานสญฺญิกา’’ติ นามํ คหิตํฯ

อญฺญถา สนฺตนฺติ อญฺเญนากาเรน ภูตํฯ นิกจฺจาติ นิกติยา วญฺจนาย, วญฺเจตฺวาติ อตฺโถฯ กิตวสฺเสวาติ กิตโว วุจฺจติ สากุณิโกฯ

โส หิ อคุมฺโพว สมาโน สาขปณฺณาทิปฏิจฺฉาทเนน คุมฺพวณฺณํ ทสฺเสตฺวา อุปคเต โมรติตฺติราทโย สกุเณ มาเรตฺวา ทารภรณํ กโรติฯ อิติ ตสฺส กิตวสฺส อิมาย วญฺจนาย เอวํ วญฺเจตฺวา สกุณมํสโภชนํ วิย กุหกสฺสาปิ ปํสุกูเลน อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กถาเฉกตาย มหาชนํ วญฺเจตฺวา ขาทมานสฺส วิจรโตฯ ภุตฺตํ เถยฺเยน ตสฺส ตนฺติ สพฺโพปิ ตสฺส จตุปจฺจยปริโภโค เถยฺเยน ปริภุตฺโต นาม โหตีติ เทวตา ภควนฺตํ สนฺธาย วทติฯ ปริชานนฺติ ปณฺฑิตาติ อยํ การโก วา อการโก วาติ ปณฺฑิตา ชานนฺติฯ อิติ ตา เทวตา ‘‘ตถาคตาปิ มยเมว ปณฺฑิตา’’ติ มญฺญมานา เอวมาหํสุฯ

อถ ภควา นยิทนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยายํ ปฏิปทา ทฬฺหาติ อยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา ทฬฺหา ถิราฯ ยาย ปฏิปทาย ธีรา ปณฺฑิตา อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จาติ ทฺวีหิ ฌาเนหิ ฌายิโน มารพนฺธนา ปมุจฺจนฺติ, ตํ ปฏิปทํ ภาสิตมตฺเตน วา สวนมตฺเตน วา โอกฺกมิตุํ ปฏิปชฺชิตุํ น สกฺกาติ อตฺโถฯ น เว ธีรา ปกุพฺพนฺตีติ ธีรา ปณฺฑิตา วิทิตฺวา โลกปริยายํ สงฺขารโลกสฺส อุทยพฺพยํ ญตฺวา จตุสจฺจธมฺมญฺจ อญฺญาย กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตา โลเก วิสตฺติกํ ติณฺณา เอวํ น กุพฺพนฺติ, มยํ เอวรูปานิ น กเถมาติ อตฺโถฯ

ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวาติ ‘‘อยุตฺตํ อมฺเหหิ กตํ, อการกเมว มยํ การกวาเทน สมุทาจริมฺหา’’ติ ลชฺชมานา มหาพฺรหฺมนิ วิย ภควติ คารวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา อคฺคิกฺขนฺธํ วิย ภควนฺตํ ทุราสทํ กตฺวา ปสฺสมานา อากาสโต โอตริตฺวา ภูมิยํ ฐตฺวาติ อตฺโถฯ อจฺจโยติ อปราโธฯ โน, ภนฺเต, อจฺจาคมาติ อมฺเห อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปวตฺโตฯ อาสาเทตพฺพนฺติ ฆฏฺฏยิตพฺพํฯ ตา กิร เทวตา ภควนฺตํ กาเยน วาจายาติ ทฺวีหิปิ ฆฏฺฏยิํสุฯ ตถาคตํ อวนฺทิตฺวา อากาเส ปติฏฺฐมานา กาเยน ฆฏฺฏยิํสุ, กิตโวปมํ อาหริตฺวา นานปฺปการกํ อสพฺภิวาทํ วทมานา วาจาย ฆฏฺฏยิํสุฯ ตสฺมา อาสาเทตพฺพํ อมญฺญิมฺหาติ อาหํสุฯ ปฏิคฺคณฺหาตูติ ขมตุฯ

อายติํ สํวรายาติ อนาคเต สํวรณตฺถาย, ปุน เอวรูปสฺส อปราธสฺส โทสสฺส อกรณตฺถายฯ

สิตํ ปาตฺวากาสีติ อคฺคทนฺเต ทสฺเสนฺโต ปหฏฺฐาการํ ทสฺเสสิฯ กสฺมา? ตา กิร เทวตา น สภาเวน ขมาเปนฺติ, โลกิยมหาชนญฺจ สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลํ ตถาคตญฺจ เอกสทิสํ กโรนฺติฯ อถ ภควา ‘‘ปรโต กถาย อุปฺปนฺนาย พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา ปจฺฉา ขมิสฺสามี’’ติ สิตํ ปาตฺวากาสิฯ ภิยฺโยโส มตฺตายาติ อติเรกปฺปมาเณนฯ อิมํ คาถํ อภาสีติ กุปิโต เอส อมฺหากนฺติ มญฺญมานา อภาสิฯ

น ปฏิคณฺหตีติ น ขมติ นาธิวาเสติฯ โกปนฺตโรติ อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนโกโปฯ โทสครูติ โทสํ ครุํ กตฺวา อาทาย วิหรนฺโตฯ ส เวรํ ปฏิมุญฺจตีติ โส เอวรูโป คณฺฐิกํ ปฏิมุญฺจนฺโต วิย ตํ เวรํ อตฺตนิ ปฏิมุญฺจติ ฐเปติ, น ปฏินิสฺสชฺชตีติ อตฺโถฯ อจฺจโย เจ น วิชฺเชถาติ สเจ อจฺจายิกกมฺมํ น ภเวยฺยฯ โน จิธาปคตํ สิยาติ ยทิ อปราโธ นาม น ภาเวยฺยฯ เกนีธ กุสโล สิยาติ ยทิ เวรานิ น สมฺเมยฺยุํ, เกน การเณน กุสโล ภเวยฺยฯ

กสฺสจฺจยาติ คาถาย กสฺส อติกฺกโม นตฺถิ? กสฺส อปราโธ นตฺถิ? โก สมฺโมหํ นาปชฺชติ? โก นิจฺจเมว ปณฺฑิโต นามาติ อตฺโถ? อิมํ กิร คาถํ ภณาปนตฺถํ ภควโต สิตปาตุกมฺมํฯ ตสฺมา อิทานิ เทวตานํ พุทฺธพลํ ทีเปตฺวา ขมิสฺสามีติ ตถาคตสฺส พุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตถาคตสฺสาติ ตถา อาคโตติ เอวมาทีหิ การเณหิ ตถาคตสฺสฯ พุทฺธสฺสาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุทฺธตฺตาทีหิ การเณหิ วิโมกฺขนฺติกปณฺณตฺติวเสน เอวํ ลทฺธนามสฺสฯ อจฺจยํ เทสยนฺตีนนฺติ ยํ วุตฺตํ ตุมฺเหหิ ‘‘อจฺจยํ เทสยนฺตีนํ…เป.… ส เวรํ ปฏิมุญฺจตี’’ติ, ตํ สาธุ วุตฺตํ, อหํ ปน ตํ เวรํ นาภินนฺทามิ น ปตฺถยามีติ อตฺโถฯ ปฏิคฺคณฺหามิ โวจฺจยนฺติ ตุมฺหากํ อปราธํ ขมามีติฯ ปญฺจมํฯ

6. สทฺธาสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ สทฺธา ทุติยา ปุริสสฺส โหตีติ ปุริสสฺส เทวโลเก มนุสฺสโลเก เจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตสฺส สทฺธา ทุติยา โหติ, สหายกิจฺจํ สาเธติฯ โน เจ อสฺสทฺธิยํ อวติฏฺฐตีติ ยทิ อสฺสทฺธิยํ น ติฏฺฐติฯ ยโสติ ปริวาโรฯ กิตฺตีติ วณฺณภณนํฯ ตตฺวสฺส โหตีติ ตโต อสฺส โหติฯ นานุปตนฺติ สงฺคาติ ราคสงฺคาทโย ปญฺจ สงฺคา น อนุปตนฺติฯ ปมาทมนุยุญฺชนฺตีติ เย ปมาทํ กโรนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ, เต ตํ อนุยุญฺชนฺติ นามฯ ธนํ เสฏฺฐํว รกฺขตีติ มุตฺตามณิสาราทิอุตฺตมธนํ วิย รกฺขติฯ ฌายนฺโตติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนฺโตฯ ตตฺถ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นาม วิปสฺสนามคฺคผลานิฯ วิปสฺสนา หิ ตีณิ ลกฺขณานิ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ มคฺโค วิปสฺสนาย อาคตกิจฺจํ สาเธตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ ผลํ ตถลกฺขณํ นิโรธสจฺจํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปน กสิณารมฺมณสฺส อุปนิชฺฌายนโต อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ เวทิตพฺพาฯ ปรมํ นาม อรหตฺตสุขํ อธิปฺเปตนฺติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. สมยสุตฺตวณฺณนา

[37] สตฺตเม สกฺเกสูติ ‘‘สกฺยา วต, โภ กุมารา’’ติ (ที. นิ. 1.267) อุทานํ ปฏิจฺจ สกฺกาติ ลทฺธนามานํ ราชกุมารานํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหีสทฺเทน สกฺกาติ วุจฺจติ ฯ ตสฺมิํ สกฺเกสุ ชนปเทฯ มหาวเนติ สยํชาเต อโรปิเม หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺเธ มหติ วเนฯ สพฺเพเหว อรหนฺเตหีติ อิมํ สุตฺตํ กถิตทิวเสเยว ปตฺตอรหนฺเตหิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สากิยโกลิยา หิ กิร กปิลวตฺถุนครสฺส จ โกลิยนครสฺส จ อนฺตเร โรหิณิํ นาม นทิํ เอเกเนว อาวรเณน พนฺธาเปตฺวา สสฺสานิ กาเรนฺติฯ อถ เชฏฺฐมูลมาเส สสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ อุภยนครวาสีนมฺปิ กมฺมการา สนฺนิปติํสุฯ ตตฺถ โกลิยนครวาสิโน อาหํสุ – ‘‘อิทํ อุทกํ อุภยโต อาหริยมานํ น ตุมฺหากํ, น อมฺหากํ ปโหสฺสติ , อมฺหากํ ปน สสฺสํ เอเกน อุทเกเนว นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติฯ