เมนู

เทวตา ‘‘มยา สนฺนาหํ พนฺธิตฺวา คุฬฺหา ปญฺหา ปุจฺฉิตา, อยญฺจ สมโณ ปุจฺฉิตมตฺเตเยว วิสฺสชฺเชสิ, ชานํ นุ โข เม อชฺฌาสยํ กเถสิ, อุทาหุ อชานํ ยํ วา ตํ วา มุขารุฬฺหํ กเถสี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน กินฺตาหนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ กินฺตาหนฺติ กิํ เต อหํฯ อถสฺสา ภควา อาจิกฺขนฺโต มาตรนฺติอาทิมาหฯ สาหุ เตติ คาถาย อนุโมทิตฺวา สมฺปหํสิตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา อตฺตโน เทวฏฺฐานเมว คตาติฯ

กุฏิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม ตโปทาราเมติ ตโปทสฺส ตตฺโตทกสฺส รหทสฺส วเสน เอวํ ลทฺธนาเม อาราเมฯ เวภารปพฺพตสฺส กิร เหฏฺฐา ภุมฺมฏฺฐกนาคานํ ปญฺจโยชนสติกํ นาคภวนํ เทวโลกสทิสํ มณิมเยน ตเลน อารามุยฺยาเนหิ จ สมนฺนาคตํฯ ตตฺถ นาคานํ กีฬนฏฺฐาเน มหาอุทกรหโท, ตโต ตโปทา นาม นที สนฺทติ กุถิตา อุณฺโหทกาฯ กสฺมา ปเนสา เอทิสา? ราชคหํ กิร ปริวาเรตฺวา มหาเปตโลโก ติฏฺฐติ, ตตฺถ ทฺวินฺนํ มหาโลหกุมฺภินิรยานํ อนฺตเรน อยํ ตโปทา อาคจฺฉติ, ตสฺมา กุถิตา สนฺทติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ยตายํ, ภิกฺขเว, ตโปทา สนฺทติ, โส ทโห อจฺโฉทโก สีโตทโก สาโตทโก เสโตทโก สุปฺปติตฺโถ รมณีโย ปหูตมจฺฉกจฺฉโป, จกฺกมตฺตานิ จ ปทุมานิ ปุปฺผนฺติฯ อปิจายํ, ภิกฺขเว, ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉติ, เตนายํ ตโปทา กุถิตา สนฺทตี’’ติ (ปารา. 231)ฯ

อิมสฺส ปน อารามสฺส อภิมุขฏฺฐาเน ตโต มหาอุทกรหโท ชาโต, ตสฺส วเสนายํ วิหาโร ‘‘ตโปทาราโม’’ติ วุจฺจติฯ

สมิทฺธีติ ตสฺส กิร เถรสฺส อตฺตภาโว สมิทฺโธ อภิรูโป ปาสาทิโก, ตสฺมา ‘‘สมิทฺธี’’ตฺเวว สงฺขํ คโตฯ

คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุนฺติ ปธานิกตฺเถโร เอส, พลวปจฺจูเส อุฏฺฐายาสนา สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา พหิ สฏฺฐิหตฺถมตฺเต มหาจงฺกเม อปราปรํ จงฺกมิตฺวา ‘‘เสทคหิเตหิ คตฺเตหิ ปริภุญฺชมานํ เสนาสนํ กิลิสฺสตี’’ติ มญฺญมาโน คตฺตานิ ปริสิญฺจนตฺถํ สรีรโธวนตฺถํ อุปสงฺกมิฯ เอกจีวโร อฏฺฐาสีติ นิวาสนํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ

คตฺตานิ ปุพฺพาปยมาโนติ คตฺตานิ ปุพฺพสทิสานิ โวทกานิ กุรุมาโนฯ อลฺลสรีเร ปารุตํ หิ จีวรํ กิลิสฺสติ ทุคฺคนฺธํ โหติ, น เจตํ วตฺตํฯ เถโร ปน วตฺตสมฺปนฺโน, ตสฺมา วตฺเต ฐิโตว นฺหายิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อฏฺฐาสิฯ ตตฺถ อิทํ นฺหานวตฺตํ – อุทกติตฺถํ คนฺตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ จีวรานิ นิกฺขิปิตฺวา เวเคน ฐิตเกเนว น โอตริตพฺพํ, สพฺพทิสา ปน โอโลเกตฺวา วิวิตฺตภาวํ ญตฺวา ขาณุคุมฺพลตาทีนิ ววตฺถเปตฺวา ติกฺขตฺตุํ อุกฺกาสิตฺวา อวกุชฺช ฐิเตน อุตฺตราสงฺคจีวรํ อปเนตฺวา ปสาเรตพฺพํ, กายพนฺธนํ โมเจตฺวา จีวรปิฏฺเฐเยว ฐเปตพฺพํฯ สเจ อุทกสาฏิกา นตฺถิ, อุทกนฺเต อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา นิวาสนํ โมเจตฺวา สเจ สินฺนฏฺฐานํ อตฺถิ, ปสาเรตพฺพํฯ โน เจ อตฺถิ, สํหริตฺวา ฐเปตพฺพํฯ อุทกํ โอตรนฺเตน สณิกํ นาภิปฺปมาณมตฺตํ โอตริตฺวา วีจิํ อนุฏฺฐาเปนฺเตน สทฺทํ อกโรนฺเตน นิวตฺติตฺวา อาคตทิสาภิมุเขน นิมุชฺชิตพฺพํ, เอวํ จีวรํ รกฺขิตํ โหติฯ อุมฺมุชฺชนฺเตนปิ สทฺทํ อกโรนฺเตน สณิกํ อุมฺมุชฺชิตฺวา นฺหานปริโยสาเน อุทกนฺเต อุกฺกุฏิเกน นิสีทิตฺวา นิวาสนํ ปริกฺขิปิตฺวา อุฏฺฐาย สุปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ อปารุปิตฺวาว ฐาตพฺพนฺติฯ

เถโรปิ ตถา นฺหายิตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา วิคจฺฉมานอุทกํ กายํ โอโลกยมาโน อฏฺฐาสิฯ ตสฺส ปกติยาปิ ปาสาทิกสฺส ปจฺจูสสมเย สมฺมา ปริณตาหารสฺส อุณฺโหทเกน นฺหาตสฺส อติวิย มุขวณฺโณ วิโรจิ, พนฺธนา ปวุตฺตตาลผลํ วิย ปภาสมฺปนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย ตงฺขณวิกสิตปทุมํ วิย มุขํ สสฺสิริกํ อโหสิ, สรีรวณฺโณปิ วิปฺปสีทิฯ

ตสฺมิํ สมเย วนสณฺเฑ อธิวตฺถา ภุมฺมเทวตา ปาสาทิกํ ภิกฺขุํ โอโลกยมานา สมนํ นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตี กามปริฬาหาภิภูตา หุตฺวา, ‘‘เถรํ ปโลเภสฺสามี’’ติ อตฺตภาวํ อุฬาเรน อลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา สหสฺสวฏฺฏิปทีปํ ปชฺชลมานา วิย จนฺทํ อุฏฺฐาปยมานา วิย สกลารามํ เอโกภาสํ กตฺวา เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา อวนฺทิตฺวาว เวหาเส ฐิตา คาถํ อภาสิฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อญฺญตรา เทวตา…เป.… อชฺฌภาสี’’ติฯ

อภุตฺวาติ ปญฺจ กามคุเณ อปริภุญฺชิตฺวาฯ ภิกฺขสีติ ปิณฺฑาย จรสิฯ มา ตํ กาโล อุปจฺจคาติ เอตฺถ กาโล นาม ปญฺจกามคุณปฏิเสวนกฺขโม ทหรโยพฺพนกาโลฯ ชราชิณฺเณน หิ โอภคฺเคน ทณฺฑปรายเณน ปเวธมาเนน กาสสาสาภิภูเตน น สกฺกา กาเม ปริภุญฺชิตุํฯ อิติ อิมํ กาลํ สนฺธาย เทวตา ‘‘มา ตํ กาโล อุปจฺจคา’’ติ อาหฯ ตตฺถ มา อุปจฺจคาติ มา อติกฺกมิฯ

กาลํ โวหํ น ชานามีติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํฯ กาลํ น ชานามีติ มรณกาลํ สนฺธาย วทติฯ สตฺตานญฺหิ –

‘‘ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ, เทหนิกฺเขปนํ คติ;

ปญฺเจเต ชีวโลกสฺมิํ, อนิมิตฺตา น นายเร’’ฯ

ตตฺถ ชีวิตํ ตาว ‘‘เอตฺตกเมว, น อิโต ปร’’นฺติ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตํฯ กลลกาเลปิ หิ สตฺตา มรนฺติ, อพฺพุท-เปสิ-ฆน-อฑฺฒมาส-เอกมาส-ทฺเวมาส-เตมาส-จตุมาสปญฺจมาส…เป.… ทสมาสกาเลปิ, กุจฺฉิโต นิกฺขนฺตสมเยปิ, ตโต ปรํ วสฺสสตสฺส อนฺโตปิ พหิปิ มรนฺติเยวฯ พฺยาธิปิ ‘‘อิมินาว พฺยาธินา สตฺตา มรนฺติ, น อญฺเญนา’’ติ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺโตฯ จกฺขุโรเคนปิ หิ สตฺตา มรนฺติ โสตโรคาทีนํ อญฺญตเรนปิฯ กาโลปิ, ‘‘อิมสฺมิํ เยว กาเล มริตพฺพํ, น อญฺญสฺมิ’’นฺติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺโตฯ ปุพฺพณฺเหปิ หิ สตฺตา มรนฺติ มชฺฌนฺหิกาทีนํ อญฺญตรสฺมิมฺปิฯ เทหนิกฺเขปนมฺปิ, ‘‘อิเธว มียมานานํ เทเหน ปติตพฺพํ, น อญฺญตฺถา’’ติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตํฯ อนฺโตคาเม ชาตานญฺหิ พหิคาเมปิ อตฺตภาโว ปตติ, พหิคาเมปิ ชาตานํ อนฺโตคาเมปิฯ ตถา ถลชานํ ชเล, ชลชานํ ถเลติ อเนกปฺปการโต วิตฺถาเรตพฺพํฯ คติปิ, ‘‘อิโต จุเตน อิธ นิพฺพตฺติตพฺพ’’นฺติ เอวํ ววตฺถานาภาวโต อนิมิตฺตาฯ

เทวโลกโต หิ จุตา มนุสฺเสสุปิ นิพฺพตฺตนฺติ , มนุสฺสโลกโต จุตา เทวโลกาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตนฺตีติ เอวํ ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย คติปญฺจเก โลโก สมฺปริวตฺตติฯ ตสฺเสวํ สมฺปริวตฺตโต ‘‘อิมสฺมิํ นาม กาเล มรณํ ภวิสฺสตี’’ติ อิมํ มรณสฺส กาลํ โวหํ น ชานามิฯ

ฉนฺโน กาโล น ทิสฺสตีติ อยํ กาโล มยฺหํ ปฏิจฺฉนฺโน อวิภูโต น ปญฺญายติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อยํ กาโล ปฏิจฺฉนฺโน น ปญฺญายติ, ตสฺมา ปญฺจ กามคุเณ อภุตฺวาว ภิกฺขามิฯ มา มํ กาโล อุปจฺจคาติ เอตฺถ สมณธมฺมกรณกาลํ สนฺธาย ‘‘กาโล’’ติ อาหฯ อยญฺหิ สมณธมฺโม นาม ปจฺฉิเม กาเล ติสฺโส วโยสีมา อติกฺกนฺเตน โอภคฺเคน ทณฺฑปรายเณน ปเวธมาเนน กาสสาสาภิภูเตน น สกฺกา กาตุํฯ ตทา หิ น สกฺกา โหติ อิจฺฉิติจฺฉิตํ พุทฺธวจนํ วา คณฺหิตุํ, ธุตงฺคํ วา ปริภุญฺชิตุํ, อรญฺญวาสํ วา วสิตุํ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปตฺติํ วา สมาปชฺชิตุํ, ปทภาณ-สรภญฺญธมฺมกถา-อนุโมทนาทีนิ วา กาตุํ, ตรุณโยพฺพนกาเล ปเนตํ สพฺพํ สกฺกา กาตุนฺติ อยํ สมณธมฺมกรณสฺส กาโล มา มํ อุปจฺจคา, ยาว มํ นาติกฺกมติ, ตาว กาเม อภุตฺวาว สมณธมฺมํ กโรมีติ อาหฯ

ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวาติ สา กิร เทวตา – ‘‘อยํ ภิกฺขุ สมณธมฺมกรณสฺส กาลํ นาม กเถติ, อกาลํ นาม กเถติ, สเหตุกํ กเถติ สานิสํส’’นฺติ เอตฺตาวตาว เถเร ลชฺชํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา มหาพฺรหฺมํ วิย อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จ นํ มญฺญมานา คารวชาตา อากาสา โอรุยฺห ปถวิยํ อฏฺฐาสิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ กิญฺจาปิ ปถวิยํ ฐิตา, เยน ปนตฺเถน อาคตา, ปุนปิ ตเมว คเหตฺวา ทหโร ตฺวนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุสูติ ตรุโณฯ กาฬเกโสติ สุฏฺฐุ กาฬเกโสฯ ภทฺเรนาติ ภทฺทเกนฯ เอกจฺโจ หิ ทหโรปิ สมาโน กาโณ วา โหติ กุณิอาทีนํ วา อญฺญตโร, โส ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต นาม น โหติฯ โย ปน อภิรูโป โหติ ทสฺสนีโย ปาสาทิโก สพฺพสมฺปตฺติสมฺปนฺโน, ยํ ยเทว อลงฺการปริหารํ อิจฺฉติ, เตน เตน อลงฺกโต เทวปุตฺโต วิย จรติ, อยํ ภทฺเรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต นาม โหติฯ เถโร จ อุตฺตมรูปสมฺปนฺโน, เตน นํ เอวมาหฯ

อนิกฺกีฬิตาวี กาเมสูติ กาเมสุ อกีฬิตกีโฬ อภุตฺตาวี, อกตกามกีโฬติ อตฺโถฯ มา สนฺทิฏฺฐิกํ หิตฺวาติ เยภุยฺเยน หิ ตา อทิฏฺฐสจฺจา อวีตราคา อปรจิตฺตวิทูนิโย เทวตา ภิกฺขู ทสปิ วสฺสานิ วีสติมฺปิ…เป.… สฏฺฐิมฺปิ วสฺสานิ ปริสุทฺธํ อขณฺฑํ พฺรหฺมจริยํ จรมาเน ทิสฺวา – ‘‘อิเม ภิกฺขู มานุสเก ปญฺจ กามคุเณ ปหาย ทิพฺเพ กาเม ปตฺถยนฺตา สมณธมฺมํ กโรนฺตี’’ติ สญฺญํ อุปฺปาเทนฺติ, อยมฺปิ ตตฺเถว อุปฺปาเทสิฯ ตสฺมา มานุสเก กาเม สนฺทิฏฺฐิเก, ทิพฺเพ จ กาลิเก กตฺวา เอวมาหฯ

น โข อหํ, อาวุโสติ, อาวุโส, อหํ สนฺทิฏฺฐิเก กาเม หิตฺวา กาลิเก กาเม น อนุธาวามิ น ปตฺเถมิ น ปิเหมิฯ กลิกญฺจ โข อหํ, อาวุโสติ อหํ โข, อาวุโส, กาลิกํ กามํ หิตฺวา สนฺทิฏฺฐิกํ โลกุตฺตรธมฺมํ อนุธาวามิฯ อิติ เถโร จิตฺตานนฺตรํ อลทฺธพฺพตาย ทิพฺเพปิ มานุสเกปิ ปญฺจ กามคุเณ กาลิกาติ อกาสิ, จิตฺตานนฺตรํ ลทฺธพฺพตาย โลกุตฺตรธมฺมํ สนฺทิฏฺฐิกนฺติฯ ปญฺจกามคุเณสุ สโมหิเตสุปิ สมฺปนฺนกามสฺสาปิ กามิโน จิตฺตานนฺตรํ อิจฺฉิติจฺฉิตารมฺมณานุภวนํ น สมฺปชฺชติฯ จกฺขุทฺวาเร อิฏฺฐารมฺมณํ อนุภวิตุกาเมน หิ จิตฺตการโปตฺถการรูปการาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘อิทํ นาม สชฺเชถา’’ติ วตฺตพฺพํ โหติฯ เอตฺถนฺตเร อเนกโกฏิสตสหสฺสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ อถ ปจฺฉา ตํ อารมฺมณํ สมฺปาปุณาติ ฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ โสตาปตฺติมคฺคานนฺตรํ ปน โสตาปตฺติผลเมว อุปฺปชฺชติ, อนฺตรา อญฺญสฺส จิตฺตสฺส วาโร นตฺถิฯ เสสผเลสุปิ เอเสว นโยติฯ

โส ตเมวตฺถํ คเหตฺวา กาลิกา หิ, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตตฺถ กาลิกาติ วุตฺตนเยน สโมหิตสมฺปตฺตินาปิ กาลนฺตเร ปตฺตพฺพาฯ พหุทุกฺขาติ ปญฺจ กามคุเณ นิสฺสาย ปตฺตพฺพทุกฺขสฺส พหุตาย พหุทุกฺขาฯ ตํวตฺถุกสฺเสว อุปายาสสฺส พหุตาย พหุปายาสาฯ อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ ปญฺจ กามคุเณ นิสฺสาย ลทฺธพฺพสุขโต อาทีนโว ภิยฺโย, ทุกฺขเมว พหุตรนฺติ อตฺโถฯ

สนฺทิฏฺฐิโก อยํ ธมฺโมติ อยํ โลกุตฺตรธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ, เตน เตน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ สนฺทิฏฺฐิโกฯ อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส กาโลติ อกาโล, อกาโลเยว อกาลิโกฯ โย เอตฺถ อริยมคฺคธมฺโม, โส อตฺตโน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลํ เทตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺม’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธิํ อรหตีติ เอหิปสฺสิโกฯ อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปนยํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโกฯ สพฺเพหิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหิ วิญฺญูหิ ‘‘ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ’’ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺโพติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหีติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.146 อาทโย) ธมฺมานุสฺสติวณฺณนายํ วุตฺโตฯ

อิทานิ สา เทวตา อนฺโธ วิย รูปวิเสสํ เถเรน กถิตสฺส อตฺเถ อชานนฺตี กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิมาหฯ ตตฺถ กถญฺจาติปทสฺส ‘‘กถญฺจ ภิกฺขุ กาลิกา กามา วุตฺตา ภควตา, กถํ พหุทุกฺขา, กถํ พหุปายาสา’’ติ? เอวํ สพฺพปเทหิ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

นโวติ อปริปุณฺณปญฺจวสฺโส หิ ภิกฺขุ นโว นาม โหติ, ปญฺจวสฺสโต ปฏฺฐาย มชฺฌิโม, ทสวสฺสโต ปฏฺฐาย เถโรฯ อปโร นโย – อปริปุณฺณทสวสฺโส นโว, ทสวสฺสโต ปฏฺฐาย มชฺฌิโม, วีสติวสฺสโต ปฏฺฐาย เถโรฯ เตสํ อหํ นโวติ วทติฯ

นโวปิ เอกจฺโจ สตฺตฏฺฐวสฺสกาเล ปพฺพชิตฺวา ทฺวาทสเตรสวสฺสานิ สามเณรภาเวเนว อติกฺกนฺโต จิรปพฺพชิโต โหติ, อหํ ปน อจิรปพฺพชิโตติ วทติฯ อิมํ ธมฺมวินยนฺติ อิมํ ธมฺมญฺจ วินยญฺจฯ อุภยมฺเปตํ สาสนสฺเสว นามํฯ ธมฺเมน เหตฺถ ทฺเว ปิฏกานิ วุตฺตานิ, วินเยน วินยปิฏกํ, อิติ ตีหิ ปิฏเกหิ ปกาสิตํ ปฏิปตฺติํ อธุนา อาคโตมฺหีติ วทติฯ

มเหสกฺขาหีติ มหาปริวาราหิฯ เอเกกสฺส หิ เทวรญฺโญ โกฏิสตมฺปิ โกฏิสหสฺสมฺปิ ปริวาโร โหติ, เต อตฺตานํ มหนฺเต ฐาเน ฐเปตฺวา ตถาคตํ ปสฺสนฺติฯ ตตฺถ อมฺหาทิสานํ อปฺเปสกฺขานํ มาตุคามชาติกานํ กุโต โอกาโสติ ทสฺเสติฯ

มยมฺปิ อาคจฺเฉยฺยามาติ อิทํ สา เทวตา ‘‘สเจปิ จกฺกวาฬํ ปูเรตฺวา ปริสา นิสินฺนา โหติ, มหติยา พุทฺธวีถิยา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตุํ ลภตี’’ติ ญตฺวา อาหฯ ปุจฺฉ ภิกฺขุ, ปุจฺฉ ภิกฺขูติ ถิรกรณวเสน อาเมฑิตํ กตํฯ

อกฺเขยฺยสญฺญิโนติ เอตฺถ ‘‘เทโว, มนุสฺโส, คหฏฺโฐ, ปพฺพชิโต, สตฺโต, ปุคฺคโล, ติสฺโส, ผุสฺโส’’ติอาทินา นเยน อกฺเขยฺยโต สพฺเพสํ อกฺขานานํ สพฺพาสํ กถานํ วตฺถุภูตโต ปญฺจกฺขนฺธา ‘‘อกฺเขยฺยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘สตฺโต นโร โปโส ปุคฺคโล อิตฺถี ปุริโส’’ติ เอวํ สญฺญา เอเตสํ อตฺถีติ สญฺญิโน, อกฺเขยฺเยสฺเวว สญฺญิโนติ อกฺเขยฺยสญฺญิโน, ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สตฺตปุคฺคลาทิสญฺญิโนติ อตฺโถฯ อกฺเขยฺยสฺมิํ ปติฏฺฐิตาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อฏฺฐหากาเรหิ ปติฏฺฐิตาฯ รตฺโต หิ ราควเสน ปติฏฺฐิโต โหติ, ทุฏฺโฐ โทสวเสน, มูฬฺโห โมหวเสน, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสน, ถามคโต อนุสยวเสน, วินิพทฺโธ มานวเสน, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ปติฏฺฐิโต โหติฯ อกฺเขยฺยํ อปริญฺญายาติ ปญฺจกฺขนฺเธ ตีหิ ปริญฺญาหิ อปริชานิตฺวาฯ โยคมายนฺติ มจฺจุโนติ มจฺจุโน โยคํ ปโยคํ ปกฺเขปํ อุปกฺเขปํ อุปกฺกมํ อพฺภนฺตรํ อาคจฺฉนฺติ, มรณวสํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอวมิมาย คาถาย กาลิกา กามา กถิตาฯ

ปริญฺญายาติ ญาตปริญฺญา, ตีรณปริญฺญา, ปหานปริญฺญาติ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญา? ปญฺจกฺขนฺเธ ปริชานาติ – ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ, อยํ เวทนากฺขนฺโธ, อยํ สญฺญากฺขนฺโธ, อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ, อยํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, อิมานิ เตสํ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี’’ติ, อยํ ญาตปริญฺญาฯ กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ปญฺจกฺขนฺเธ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโตติ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิฯ อยํ ตีรณปริญฺญาฯ กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ฉนฺทราคํ ปชหติฯ อยํ ปหานปริญฺญาฯ

อกฺขาตารํ น มญฺญตีติ เอวํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปญฺจกฺขนฺเธ ปริชานิตฺวา ขีณาสโว ภิกฺขุ อกฺขาตารํ ปุคฺคลํ น มญฺญติฯ

อกฺขาตารนฺติ กมฺมวเสน การณํ เวทิตพฺพํ, อกฺขาตพฺพํ กเถตพฺพํ ปุคฺคลํ น มญฺญติ, น ปสฺสตีติ อตฺโถ ฯ กินฺติ อกฺขาตพฺพนฺติ? ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา เอวํ เยน เกนจิ นาเมน วา โคตฺเตน วา ปกาเสตพฺพํฯ ตญฺหิ ตสฺส น โหตีติ ตํ ตสฺส ขีณาสวสฺส น โหติฯ เยน นํ วชฺชาติ เยน นํ ‘‘ราเคน รตฺโต’’ติ วา ‘‘โทเสน ทุฏฺโฐ’’ติ วา ‘‘โมเหน มูฬฺโห’’ติ วาติ โกจิ วเทยฺย, ตํ การณํ ตสฺส ขีณาสวสฺส นตฺถิฯ

สเจ วิชานาสิ วเทหีติ สเจ เอวรูปํ ขีณาสวํ ชานาสิ, ‘‘ชานามี’’ติ วเทหิฯ โน เจ ชานาสิ, อถ ‘‘น ชานามี’’ติ วเทหิฯ ยกฺขาติ เทวตํ อาลปนฺโต อาหฯ อิติ อิมาย คาถาย สนฺทิฏฺฐิโก นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม กถิโตฯ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโตฯ

โย มญฺญตีติ โย อตฺตานํ ‘‘อหํ สโม’’ติ วา ‘‘วิเสสี’’ติ วา ‘‘นิหีโน’’ติ วา มญฺญติฯ เอเตน ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย ตโย มานา คหิตาวฯ เตสุ คหิเตสุ นว มานา คหิตาว โหนฺติฯ โส วิวเทถ เตนาติ โส ปุคฺคโล เตเนว มาเนน เยน เกนจิ ปุคฺคเลน สทฺธิํ – ‘‘เกน มํ ตฺวํ ปาปุณาสิ, กิํ ชาติยา ปาปุณาสิ, อุทาหุ โคตฺเตน, กุลปเทเสน, วณฺณโปกฺขรตาย, พาหุสจฺเจน, ธุตคุเณนา’’ติ เอวํ วิวเทยฺยฯ อิติ อิมายปิ อุปฑฺฒคาถาย กาลิกา กามา กถิตาฯ

ตีสุ วิธาสูติ ตีสุ มาเนสุฯ ‘‘เอกวิเธน รูปสงฺคโห’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 584) หิ โกฏฺฐาโส ‘‘วิโธ’’ติ วุตฺโตฯ ‘‘กถํวิธํ สีลวนฺตํ วทนฺติ, กถํวิธํ ปญฺญวนฺตํ วทนฺตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.95) อากาโรฯ ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วิธาฯ กตมา ติสฺโส ? เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.162) มาโน ‘‘วิธา’’ติ วุตฺโตฯ อิธาปิ มาโนวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตีสุ วิธาสูติ ตีสุ มาเนสู’’ติฯ อวิกมฺปมาโนติ โส ปุคฺคโล เอเตสุ สงฺเขปโต ตีสุ , วิตฺถารโต นวสุ มาเนสุ น กมฺปติ, น จลติฯ สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติ ตสฺส ปหีนมานสฺส ขีณาสวสฺส ‘‘อหํ สทิโส’’ติ วา ‘‘เสยฺโย’’ติ วา ‘‘หีโน’’ติ วา น โหตีติ ทสฺเสติฯ ปจฺฉิมปทํ วุตฺตนยเมวฯ อิติ อิมายปิ อุปฑฺฒคาถาย นววิโธ สนฺทิฏฺฐิโก โลกุตฺตรธมฺโม กถิโตฯ

ปหาสิ สงฺขนฺติ, ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 4.120, 239) ปญฺญา ‘‘สงฺขา’’ติ อาคตาฯ ‘‘อตฺถิ เต โกจิ คณโก วา มุทฺทิโก วา สงฺขายโก วา, โย ปโหติ คงฺคาย วาลุกํ คเณตุ’’นฺติ (สํ. นิ. 4.410) เอตฺถ คณนาฯ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 880) โกฏฺฐาโสฯ ‘‘ยา เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมญฺญา’’ติ (ธ. ส. 1313-1315) เอตฺถ ปณฺณตฺติ ‘‘สงฺขา’’ติ อาคตาฯ อิธาปิ อยเมว อธิปฺเปตาฯ ปหาสิ สงฺขนฺติ ปทสฺส หิ อยเมวตฺโถ – รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโห อิติ อิมํ ปณฺณตฺติํ ขีณาสโว ปหาสิ ชหิ ปชหีติฯ

น วิมานมชฺฌคาติ นวเภทํ ติวิธมานํ น อุปคโตฯ นิวาสฏฺเฐน วา มาตุกุจฺฉิ ‘‘วิมาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ อายติํ ปฏิสนฺธิวเสน น อุปคจฺฉีติปิ อตฺโถฯ อนาคตตฺเถ อตีตวจนํฯ อจฺเฉจฺฉีติ ฉินฺทิฯ ฉินฺนคนฺถนฺติ จตฺตาโร คนฺเถ ฉินฺทิตฺวา ฐิตํฯ อนีฆนฺติ นิทฺทุกฺขํฯ นิราสนฺติ นิตฺตณฺหํฯ ปริเยสมานาติ โอโลกยมานาฯ นาชฺฌคมุนฺติ น อธิคจฺฉนฺติ น วินฺทนฺติ น ปสฺสนฺติฯ วตฺตมานตฺเถ อตีตวจนํฯ อิธ วา หุรํ วาติ อิธโลเก วา ปรโลเก วาฯ สพฺพนิเวสเนสูติ ตโย ภวา, จตสฺโส โยนิโย, ปญฺจ คติโย, สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย, นว สตฺตาวาสา, อิติ อิเมสุปิ สพฺเพสุ สตฺตนิเวสเนสุ เอวรูปํ ขีณาสวํ กายสฺส เภทา อุปฺปชฺชมานํ วา อุปฺปนฺนํ วา น ปสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อิมาย คาถาย สนฺทิฏฺฐิกํ โลกุตฺตรธมฺมเมว กเถสิฯ

อิมญฺจ คาถํ สุตฺวา สาปิ เทวตา อตฺถํ สลฺลกฺเขสิ, เตเนว การเณน อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปาปํ น กยิราติ คาถาย ทสกุสลกมฺมปถวเสนปิ กเถตุํ วฏฺฏติ อฏฺฐงฺคิกมคฺควเสนปิฯ ทสกุสลกมฺมปถวเสน ตาว วจสาติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ คหิตํฯ มนสาติ ติวิธํ มโนสุจริตํ คหิตํฯ กาเยน วา กิญฺจน สพฺพโลเกติ ติวิธํ กายสุจริตํ คหิตํฯ อิเม ตาว ทสกุสลกมฺมปถธมฺมา โหนฺติฯ กาเม ปหายาติ อิมินา ปน กามสุขลฺลิกานุโยโค ปฏิกฺขิตฺโตฯ สติมา สมฺปชาโนติ อิมินา ทสกุสลกมฺมปถการณํ สติสมฺปชญฺญํ คหิตํฯ ทุกฺขํ น เสเวถ อนตฺถสํหิตนฺติ อิมินา อตฺตกิลมถานุโยโค ปฏิสิทฺโธฯ

อิติ เทวตา ‘‘อุโภ อนฺเต วิวชฺเชตฺวา การเณหิ สติสมฺปชญฺเญหิ สทฺธิํ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเม ตุมฺเหหิ กถิเต อาชานามิ ภควา’’ติ วทติฯ

อฏฺฐงฺคิกมคฺควเสน ปน อยํ นโย – ตสฺมิํ กิร ฐาเน มหตี ธมฺมเทสนา อโหสิฯ เทสนาปริโยสาเน เทวตา ยถาฐาเน ฐิตาว เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อตฺตนา อธิคตํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ทสฺเสนฺตี เอวมาหฯ ตตฺถ วจสาติ สมฺมาวาจา คหิตา, มโน ปน องฺคํ น โหตีติ มนสาติ มคฺคสมฺปยุตฺตกํ จิตฺตํ คหิตํฯ กาเยน วา กิญฺจน สพฺพโลเกติ สมฺมากมฺมนฺโต คหิโต, อาชีโว ปน วาจากมฺมนฺตปกฺขิกตฺตา คหิโตว โหติฯ สติมาติ อิมินา วายามสติสมาธโย คหิตาฯ สมฺปชาโนติปเทน สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปาฯ กาเม ปหาย, ทุกฺขํ น เสเวถาติปททฺวเยน อนฺตทฺวยวชฺชนํฯ อิติ อิเม ทฺเว อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมํ ปฏิปทํ ตุมฺเหหิ กถิตํ, อาชานามิ ภควาติ วตฺวา ตถาคตํ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติฯ

สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นนฺทนวคฺโค ทุติโยฯ

3. สตฺติวคฺโค