เมนู

ธมฺมํ เทเสนฺโตเยว ภควา ปริสํ สลฺลกฺขยมาโน ตสฺสา ยกฺขินิยา เจว ยกฺขทารกสฺส จ โสตาปตฺติผลสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา เทสนํ วินิวฏฺเฏตฺวา จตุสจฺจกถํ ทีเปติ, ตํ สุตฺวา ตสฺมิํเยว เทเส ฐิตา ยกฺขินี สทฺธิํ ปุตฺเตน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิตาฯ ธีตุยาปิ ปนสฺสา อุปนิสฺสโย อตฺถิ, อติทหรตฺตา ปน เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นาสกฺขิฯ

อิทานิ สา ยกฺขินี ปุตฺตสฺส อนุโมทนํ กโรนฺตี สาธุ โข ปณฺฑิโต นามาติอาทิมาหฯ อชฺชาหมฺหิ สมุคฺคตาติ อหมฺหิ อชฺช วฏฺฏโต อุคฺคตา สมุคฺคตา สาสเน วา อุคฺคตา สมุคฺคตา, ตฺวมฺปิ สุขี โหหีติฯ ทิฏฺฐานีติ มยา จ ตยา จ ทิฏฺฐานิฯ อุตฺตราปิ สุณาตุ เมติ, ‘‘อมฺหากํ จตุสจฺจปฏิเวธภาวํ, ธีตา เม อุตฺตราปิ, สุณาตู’’ติ วทติฯ สห สจฺจปฏิเวเธเนว สาปิ สูจิโลโม วิย สพฺพํ เสตกณฺฑุกจฺฉุอาทิภาวํ ปหาย ทิพฺพสมฺปตฺติํ ปฏิลภติ สทฺธิํ ปุตฺเตนฯ ธีตา ปนสฺสา ยถา นาม โลเก มาตาปิตูหิ อิสฺสริเย ลทฺเธ ปุตฺตานมฺปิ ตํ โหติ, เอวํ มาตุ-อานุภาเวเนว สมฺปตฺติํ ลภิฯ ตโต ปฏฺฐาย จ สา สทฺธิํ ปุตฺตเกหิ คนฺธกุฏิสมีปรุกฺเขเยว นิวาสรุกฺขํ ลภิตฺวา สายํ ปาตํ พุทฺธทสฺสนํ ลภมานา ธมฺมํ สุณมานา ทีฆรตฺตํ ตตฺเถว วสิฯ สตฺตมํฯ

8. สุทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[242] อฏฺฐเม เกนจิเทว กรณีเยนาติ วาณิชฺชกมฺมํ อธิปฺเปตํฯ อนาถปิณฺฑิโก จ ราชคหเสฏฺฐิ จ อญฺญมญฺญํ ภคินิปติกา โหนฺติฯ ยทา ราชคเห อุฏฺฐานกภณฺฑกํ มหคฺฆํ โหติ, ตทา ราชคหเสฏฺฐิ ตํ คเหตฺวา ปญฺจสกฏสเตหิ สาวตฺถิํ คนฺตฺวา โยชนมตฺเต ฐิโต อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปติฯ อนาถปิณฺฑิโก ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตสฺส มหาสกฺการํ กตฺวา เอกยานํ อาโรเปตฺวา สาวตฺถิํ ปวิสติฯ โส สเจ ภณฺฑํ ลหุกํ วิกฺกียติ, วิกฺกิณาติฯ โน เจ, ภคินิฆเร ฐเปตฺวา ปกฺกมติฯ อนาถปิณฺฑิโกปิ ตเถว กโรติฯ สฺวายํ ตทาปิ เตเนว กรณีเยน อคมาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

ตํ ทิวสํ ปน ราชคหเสฏฺฐิ โยชนมตฺเต ฐิเตน อนาถปิณฺฑิเกน อาคตภาวชานนตฺถํ เปสิตํ ปณฺณํ น สุณิ, ธมฺมสฺสวนตฺถาย วิหารํ อคมาสิฯ โส ธมฺมกถํ สุตฺวา สฺวาตนาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน ฆเร อุทฺธนขณาปนทารุผาลนาทีนิ กาเรสิฯ

อนาถปิณฺฑิโกปิ ‘‘อิทานิ มยฺหํ ปจฺจุคฺคมนํ กริสฺสติ, อิทานิ กริสฺสตี’’ติ ฆรทฺวาเรปิ ปจฺจุคฺคมนํ อลภิตฺวา อนฺโตฆรํ ปวิฏฺโฐ ปฏิสนฺถารมฺปิ น พหุํ อลตฺถฯ ‘‘กิํ, มหาเสฏฺฐิ, กุสลํ ทารกรูปานํ? นสิ มคฺเค กิลนฺโต’’ติ? เอตฺตโกว ปฏิสนฺถาโร อโหสิฯ โส ตสฺส มหาพฺยาปารํ ทิสฺวา, ‘‘กิํ นุ เต, คหปติ, อาวาโห วา ภวิสฺสตี’’ติ? ขนฺธเก (จูฬว. 304) อาคตนเยเนว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส มุขโต พุทฺธสทฺทํ สุตฺวา ปญฺจวณฺณํ ปีติํ ปฏิลภิฯ สา ตสฺส สีเสน อุฏฺฐาย ยาว ปาทปิฏฺฐิยา, ปาทปิฏฺฐิยา อุฏฺฐาย ยาว สีสา คจฺฉติ, อุภโต อุฏฺฐาย มชฺเฌ โอสรติ, มชฺเฌ อุฏฺฐาย อุภโต คจฺฉติฯ โส ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺโฐ, ‘‘พุทฺโธติ ตฺวํ, คหปติ, วเทสิ? พุทฺโธ ตาหํ, คหปติ, วทามี’’ติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘โฆโสปิ โข เอโส ทุลฺลโภ โลกสฺมิํ ยทิทํ พุทฺโธ’’ติ อาหฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อสฺโสสิ โข อนาถปิณฺฑิโก, คหปติ, พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน’’ติฯ

เอตทโหสิ อกาโล โข อชฺชาติ โส กิร ตํ เสฏฺฐิํ ปุจฺฉิ, ‘‘กุหิํ คหปติ สตฺถา วิหรตี’’ติ? อถสฺส โส – ‘‘พุทฺธา นาม ทุราสทา อาสีวิสสทิสา โหนฺติ, สตฺถา สิวถิกาย วสติ, น สกฺกา ตตฺถ ตุมฺหาทิเสหิ อิมาย เวลาย คนฺตุ’’นฺติ อาจิกฺขิฯ อถสฺส เอตทโหสิฯ พุทฺธคตาย สติยา นิปชฺชีติ ตํทิวสํ กิรสฺส ภณฺฑสกเฏสุ วา อุปฏฺฐาเกสุ วา จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชิ, สายมาสมฺปิ น อกาสิ, สตฺตภูมิกํ ปน ปาสาทํ อารุยฺห สุปญฺญตฺตาลงฺกตวรสยเน ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธ’’ติ สชฺฌายํ กโรนฺโตว นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกมิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘พุทฺธคตาย สติยา นิปชฺชี’’ติฯ

รตฺติยา สุทํ ติกฺขตฺตุํ อุฏฺฐาสิ ปภาตนฺติ มญฺญมาโนติ ปฐมยาเม ตาว วีติวตฺเต อุฏฺฐาย พุทฺธํ อนุสฺสริ, อถสฺส พลวปฺปสาโท อุทปาทิ, ปีติอาโลโก อโหสิ, สพฺพตมํ วิคจฺฉิ, ทีปสหสฺสุชฺชลํ วิย จนฺทุฏฺฐานํ สูริยุฏฺฐานํ วิย จ ชาตํฯ โส ‘‘ปปาทํ อาปนฺโน วตมฺหิ, สูริโย อุคฺคโต’’ติ อุฏฺฐาย อากาสตเล ฐิตํ จนฺทํ อุลฺโลเกตฺวา ‘‘เอโกว ยาโม คโต, อญฺเญ ทฺเว อตฺถี’’ติ ปุน ปวิสิตฺวา นิปชฺชิฯ เอเตนุปาเยน มชฺฌิมยามาวสาเนปิ ปจฺฉิมยามาวสาเนปีติ ติกฺขตฺตุํ อุฏฺฐาสิฯ

ปจฺฉิมยามาวสาเน ปน พลวปจฺจูเสเยว อุฏฺฐาย อากาสตลํ อาคนฺตฺวา มหาทฺวาราภิมุโขว อโหสิ, สตฺตภูมิกทฺวารํ สยเมว วิวฏํ อโหสิฯ โส ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถิํ ปฏิปชฺชิฯ

วิวริํสูติ ‘‘อยํ มหาเสฏฺฐิ ‘พุทฺธุปฏฺฐานํ คมิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺโต, ปฐมทสฺสเนเนว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ติณฺณํ รตนานํ อคฺคุปฏฺฐาโก หุตฺวา อสทิสํ สงฺฆารามํ กตฺวา จาตุทฺทิสสฺส อริยคณสฺส อนาวฏทฺวาโร ภวิสฺสติ, น ยุตฺตมสฺส ทฺวารํ ปิทหิตุ’’นฺติ จินฺเตตฺวา วิวริํสุฯ อนฺตรธายีติ ราชคหํ กิร อากิณฺณมนุสฺสํ อนฺโตนคเร นว โกฏิโย, พหินคเร นวาติ ตํ อุปนิสฺสาย อฏฺฐารส มนุสฺสโกฏิโย วสนฺติฯ อเวลาย มตมนุสฺเส พหิ นีหริตุํ อสกฺโกนฺตา อฏฺฏาลเก ฐตฺวา พหิทฺวาเร ขิปนฺติฯ มหาเสฏฺฐิ นครโต พหินิกฺขนฺตมตฺโตว อลฺลสรีรํ ปาเทน อกฺกมิ, อปรมฺปิ ปิฏฺฐิปาเทน ปหริฯ มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา ปริกิริํสุฯ ทุคฺคนฺโธ นาสปุฏํ อภิหนิฯ พุทฺธปฺปสาโท ตนุตฺตํ คโตฯ เตนสฺส อาโลโก อนฺตรธายิ, อนฺธกาโร ปาตุรโหสิฯ สทฺทมนุสฺสาเวสีติ ‘‘เสฏฺฐิสฺส อุสฺสาหํ ชเนสฺสามี’’ติ สุวณฺณกิงฺกิณิกํ ฆฏฺเฏนฺโต วิย มธุรสฺสเรน สทฺทํ อนุสฺสาเวสิฯ

สตํ กญฺญาสหสฺสานีติ ปุริมปทานิปิ อิมินาว สหสฺสปเทน สทฺธิํ สมฺพนฺธนียานิฯ ยเถว หิ สตํ กญฺญาสหสฺสานิ, สตํ สหสฺสานิ หตฺถี, สตํ สหสฺสานิ อสฺสา, สตํ สหสฺสานิ รถาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิติ เอเกกสตสหสฺสเมว ทีปิตํฯ ปทวีติหารสฺสาติ ปทวีติหาโร นาม สมคมเน ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตํฯ กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสินฺติ ตํ เอกํ ปทวีติหารํ โสฬสภาเค กตฺวา ตโต เอโก โกฏฺฐาโส ปุน โสฬสธา, ตโต เอโก โสฬสธาติ เอวํ โสฬส วาเร โสฬสธา ภินฺนสฺส เอโก โกฏฺฐาโส โสฬสิกลา นาม, ตํ โสฬสิกลํ เอตานิ จตฺตาริ สตสหสฺสานิ น อคฺฆนฺติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – สตํ หตฺถิสหสฺสานิ สตํ อสฺสสหสฺสานิ สตํ รถสหสฺสานิ สตํ กญฺญาสหสฺสานิ, ตา จ โข อามุกฺกมณิกุณฺฑลา สกลชมฺพุทีปราชธีตโร วาติ อิมสฺมา เอตฺตกา ลาภา วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส ตสฺมิํ โสฬสิกลสงฺขาเต ปเทเส ปวตฺตเจตนาว อุตฺตริตราติฯ อิทํ ปน วิหารคมนํ กสฺส วเสน คหิตนฺติ? วิหารํ คนฺตฺวา อนนฺตราเยน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหนฺตสฺสฯ

‘‘คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กริสฺสามิ , เจติยํ วนฺทิสฺสามิ, ธมฺมํ โสสฺสามิ, ทีปปูชํ กริสฺสามิ, สงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ทานํ ทสฺสามิ, สิกฺขาปเทสุ วา สรเณสุ วา ปติฏฺฐหิสฺสามี’’ติ คจฺฉโตปิ วเสน วฏฺฏติเยวฯ

อนฺธกาโร อนฺตรธายีติ โส กิร จินฺเตสิ – ‘‘อหํ เอกโกติ สญฺญํ กโรมิ, อนุยุตฺตาปิ เม อตฺถิ, กสฺมา ภายามี’’ติ สูโร อโหสิฯ อถสฺส พลวา พุทฺธปฺปสาโท อุทปาทิฯ ตสฺมา อนฺธกาโร อนฺตรธายีติฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺโต ภิํสนเก สุสานมคฺเค อฏฺฐิกสงฺขลิกสมํสโลหิตนฺติอาทีนิ อเนกวิธานิ กุณปานิ อทฺทส ฯ โสณสิงฺคาลาทีนํ สทฺทํ อสฺโสสิฯ ตํ สพฺพํ ปริสฺสยํ ปุนปฺปุนํ พุทฺธคตํ ปสาทํ วฑฺเฒตฺวา มทฺทนฺโต อคมาสิเยวฯ

เอหิ สุทตฺตาติ โส กิร เสฏฺฐิ คจฺฉมาโนว จินฺเตสิ – ‘‘อิมสฺมิํ โลเก พหู ปูรณกสฺสปาทโย ติตฺถิยา ‘มยํ พุทฺธา มยํ พุทฺธา’ติ วทนฺติ, กถํ นุ โข อหํ สตฺถุ พุทฺธภาวํ ชาเนยฺย’’นฺติ? อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มยฺหํ คุณวเสน อุปฺปนฺนํ นามํ มหาชโน ชานาติ, กุลทตฺติยํ ปน เม นามํ อญฺญตฺร มยา น โกจิ ชานาติฯ สเจ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, กุลทตฺติกนาเมน มํ อาลปิสฺสตี’’ติฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา เอวมาหฯ

ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ อาสตฺติโยติ ตณฺหาโยฯ สนฺตินฺติ กิเลสวูปสมํฯ ปปฺปุยฺยาติ ปตฺวาฯ อิทญฺจ ปน วตฺวา สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพิกถํ กเถตฺวา มตฺถเก จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิฯ เสฏฺฐิ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย มหาทานํ ทาตุํ อารภิฯ พิมฺพิสาราทโย เสฏฺฐิสฺส สาสนํ เปเสนฺติ – ‘‘ตฺวํ อาคนฺตุโก, ยํ นปฺปโหติ, ตํ อิโต อาหราเปหี’’ติฯ โส ‘‘อลํ ตุมฺเห พหุกิจฺจา’’ติ สพฺเพ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ อานีตวิภเวน สตฺตาหํ มหาทานํ อทาสิฯ

ทานปริโยสาเน จ ภควนฺตํ สาวตฺถิยํ วสฺสาวาสํ ปฏิชานาเปตฺวา ราชคหสฺส จ สาวตฺถิยา จ อนฺตเร โยชเน โยชเน สตสหสฺสํ ทตฺวา ปญฺจจตฺตาลีส วิหาเร กาเรนฺโต สาวตฺถิํ คนฺตฺวา เชตวนมหาวิหารํ กาเรตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาเทสีติฯ อฏฺฐมํฯ

9. ปฐมสุกฺกาสุตฺตวณฺณนา

[243] นวเม รถิกาย รถิกนฺติ เอกํ รถิกํ คเหตฺวา ตโต อปรํ คจฺฉนฺโต รถิกาย รถิกํ อุปสงฺกมนฺโต นาม โหติฯ สิงฺฆาฏเกปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ รถิกาติ รจฺฉาฯ สิงฺฆาฏกนฺติ จตุกฺกํฯ กิํ เม กตาติ กิํ อิเม กตา? กิํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ มธุปีตาว เสยเรติ คนฺธมธุปานํ ปีตา วิย สยนฺติฯ คนฺธมธุปานํ ปีโต กิร สีสํ อุกฺขิปิตุํ น สกฺโกติ, อสญฺญี หุตฺวา สยเตวฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

ตญฺจ ปน อปฺปฏิวานียนฺติ ตญฺจ ปน ธมฺมํ อปฺปฏิวานียํ เทเสติฯ พาหิรกญฺหิ สุมธุรมฺปิ โภชนํ ปุนปฺปุนํ ภุญฺชนฺตสฺส น รุจฺจติ, ‘‘อปเนถ, กิํ อิมินา’’ติ? ปฏิวาเนตพฺพํ อปเนตพฺพํ โหติ, น เอวมยํ ธมฺโมฯ อิมํ หิ ธมฺมํ ปณฺฑิตา วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ สุณนฺตา ติตฺติํ น คจฺฉนฺติฯ เตนาห ‘‘อปฺปฏิวานีย’’นฺติฯ อเสจนกโมชวนฺติ อนาสิตฺตกํ โอชวนฺตํฯ ยถา หิ พาหิรานิ อสมฺภินฺนปายาสาทีนิปิ สปฺปิมธุสกฺขราหิ อาสิตฺตานิ โยชิตาเนว มธุรานิ โอชวนฺตานิ โหนฺติ, น เอวมยํ ธมฺโมฯ อยํ หิ อตฺตโน ธมฺมตาย มธุโร เจว โอชวา จ, น อญฺเญน อุปสิตฺโตฯ เตนาห ‘‘อเสจนกโมชว’’นฺติฯ ปิวนฺติ มญฺเญ สปฺปญฺญาติ ปณฺฑิตปุริสา ปิวนฺติ วิยฯ วลาหกเมว ปนฺถคูติ วลาหกนฺตรโต นิกฺขนฺตอุทกํ ฆมฺมาภิตตฺตา ปถิกา วิยฯ นวมํฯ

10-11. ทุติยสุกฺกาสุตฺตาทิวณฺณนา

[244] ทสเม ปุญฺญํ วต ปสวิ พหุนฺติ พหุํ วต ปุญฺญํ ปสวตีติฯ ทสมํฯ

[245] เอกาทสมํ อุตฺตานเมวฯ เอกาทสมํฯ